बखुँमलः अर्थात किर्तिपुरको सात गाउँ जात्रा

किम्वदन्ती अनुसार काठमाडौंको विष्णुमति खोलाको किनारमा अवस्थित अष्टमात्रिका मध्ये एक तान्त्रिक देवी लुतीअजिमा (इन्द्रायणी) शक्ति पीठमा बाला चतुर्दशीको दिन हवन गर्दा होममा चढाएका पंचबली (परेवा, भंगेरा, सर्प, माछा, फट्यांग्रा) मध्ये परेवा चाँही उडेर गए र त्यो परेवा बसेको ठाउँलाई बखु भनिए । परेवा खोज्दै जाँदा भेटाउन सकेन र नेवारीमा “बखु मदु” अर्थात “परेवा छैन / भेटिएन” भन्ने सब्द अपभ्रंस हुँदै बखुमद: र बल्खु हुन गएको जनविश्वास रही आएको छ ।

अर्को किम्वदन्ती अनुसार परापुर्व कालमा यस बखुमद पिठमा तपस्वीहरू आइ पुजाआज्ञा गरि हवन गर्न लागि रहेको अवस्थामा सोहि इन्द्रायणीबाट उड्दै आएको अलौकिक परेवा बखुमल: अवस्थित माता बिष्णुदेवीको हवनकुन्दमा बस्ने बित्तिकै दिप प्रज्वलित भएर र परेवा अलप भएको कथा पाइन्छ । यस प्रकार बखुँमलः अर्थात परेवाको ज्वालाले हवन सिद्धि भएको घटना सात गाउँभरि फैलिए र शक्तिपीठको रुपमा सात गाउँका बासिन्दाहरुले बखुँमलः जात्रा अर्थात सात गाउँ जात्रा चलाएको जनश्रुति पाइन्छा । यस जात्रामा आ-आफ्नो गाउँ ठाउँ अनुसार विष्णुदेवी, इन्द्रायणी, ब्रम्हायणी, माहेश्वरी, कुमारी, बाराही, सिंहिनी, ब्याघिनी, गणेश, भैरब गरि नौ रथहरुको जात्रा गर्ने गरिन्छ ।

पहिले पहिले किर्तिपुर क्षेत्र ललितपुर इलाका क्षेत्र भित्र पर्दथ्यो । तत्कालिन राजा रत्न मल्लले ललितपुरको राज्य चलाई रहेको बेला दक्षिण घेगमा अरुले लुटपाट गरेर दु:ख दिने गरेकोले सुरक्षा दिन पालो राख्नको लागि नेपाल सम्बत ६२१ मा बस्ती ब्यबस्थित गर्दै त्यसैको सुरक्षार्थ भाजंगालमा विष्णुदेवीको स्थापना गरेको भनाइ रहेको छ ! पालो बस्ने गाउँ भएको हुनाले अपभ्रंस हुँदै “पाँगा” रहन गएको पाइन्छ ! यो जात्रामा अझै पनि ललितपुरको कर्माचार्यहरुद्वारा हवन पुजा गरिन्छ ।

माता विष्णुदेवीका ४ सन्तानहरु छन् । मच्छेगाउँकी ठुली छोरी, बोसीगाउँको जेठो छोरो भैरबनाथ, ल्होखाको माइलो छोरा भैरबनाथ र सतुंगलकी कान्छी छोरीलाई नवमीको रात बाजागाजा सहित भक्तजनहरुको लावालस्कर सहित दिपावली गर्दै चिरागका साथ माता विष्णुदेवीको चरणमा ल्याउने गर्दछन । जेठी दिदी भएकीले भाइहरु र बहिनीलाई बोलाई आमाको दर्शन गर्न जाने सल्लाह गरी विस्तारै माताको चरणमा आउँदा सतुंगलकी कान्छी बहिनी पहिले नै आई काखमा बसेको देखेर रिसाई पिठ्यूँ फर्काएर पश्चिमतिर फर्की बस्छिन् । अपरान्हतिर सिन्दुर जात्रा गरी चोखो कपडा बिछ्याई गाउँ भित्राई धुमधामका साथ बलि दिएर जात्रा सम्पन्न गरिन्छ ।

अर्को कथा अनुसार मल्लकालमा एक राजकुमार कीर्तिपुरमा बास बस्न आउँदा लाखेपा नामको दैत्यसँग झगडा गरी राजकुमारले उक्त क्षेत्रबाट हटाएपछि स्थानीय जनताले खुसियाली मनाएको किम्वदन्ती छ । मङ्सिर शुक्ल चतुर्थीका दिन देखि लाग्ने यो जात्रा कीर्तिपुर लगायत पाँगा, न गाउँ, ल्होखा (ल्ह्व:कोट), बोसी गाउँ, सतुंगल र मच्छेगाउँ गरी सात गाउँमा सात दिनसम्म “लाखेपा” जात्रा मनाइन्छ ।