खोकना : एक परिचय एक कथा

खोकना, एक परम्परागत सानो नेवारी नगरी जुन काठमाडौबाट दक्षिण तर्फ ८ किमी दुरीमा पर्दछ  । खोकना प्राचिन समयदेखि तोरीको तेल उत्पादन गर्ने स्थानको रुपमा प्रख्यात छ । नेपालको इतिहाँसमा खोकना सबै भन्दा पहिलो सन् १९११ अर्थात चन्द्र शमशेरको पालामा  पहिलोपल्ट बिजुली बाल्ने नगरीको रुपमा परिचित छ  ।

 खोकनालाई मातृभाषा बोल्ने नेवारी गाउँ र  तोरीको तेल / बिउको प्रतिनिधिको रुपमा विश्व सम्पदा सुचिमा सुचिकृत गरिएको छ  । 

जनसमुदायमा प्रचलित कथा अनुसार यस नगरीको नाम खोकना कसरी नाम रहन गयो भन्ने बिषयमा एक रमाईलो कथा रहेछ  ।  खोकना नेवारीसब्दबाट आएको मानिन्छ जसको अर्थ खोना अर्थात "रुँदै रुँदै भन्नु" भन्ने अर्थ लाग्छ । किम्वदन्ती अनुसार, एकदिन काठमाडौं अवस्थित पचली भैरबको एक महर्जन पुजारी उच्च रुघाज्वरोको कारण बेहोस भएछ  ।  उक्त पुजारी मरेको ठानेर काजक्रिया गर्न गराउन बोकेर बागमती नदीको किनारमा पुर्याएछन् र उनको श्रीमतीलाई सति जानको लागि उनिसंगै चित्तामा बसाएछन्  ।

लासजलाउन चित्तामा आगो के लगाएको थियो, अचानक ठुलो आंधीवेरी आएछ र ठुलो बर्षा भएछ । मलामी आएका, लास जलाउन बसेका सबै आफन्तहरु भागाभाग मच्चिएछन्  । चित्तामा आगो लगाई सकेको हुनाले पुजारीको चेतना ब्युँझेछ र ज्यान जोगाएछ  ।  तर चित्तामा बसाली सकेका लास जीवित भएर आएकोले त्यहाँ जम्मा भएका आफन्तहरुले पुजारी र उनकी श्रीमतीलाई पछि नराम्रो दशा निम्त्याउने भन्दै समाज र टोलमा भित्राउन अस्वीकार गरेछन्   । अत्यन्त मर्माहत भएका पुजारी र उनकी श्रीमती त्यहाँबाट बाटोभरी रुँदै रुँदै भागे र त्यतिबेला भनिने बागमती नदीको किनारामा अवस्थित कुदेश भन्ने ठाउँमा गएर बसोबास गर्न थालेछ, जुन ठाउँ अहिले रहेको खोकनाको उत्तर पश्चिम दिशामा पर्दछ  ।

भनिन्छ, पछि सिकाली देवीले उनीहरुलाई आशिर्वाद दिईन् र उनीहरुको लागि नयाँ बासको ब्यबस्था मिलाइन् ।

त्यसको केहि समयपछि, नदीको पारी बस्ने मानिसहरुले दु:ख दिन थालेछन् र सुरक्षाको लागि उनीहरु पुन: कुदेशको पूर्वी दिशातर्फ उच्च भूभागमा बसाईं सरे जुन हालको खोकना नगरीले चिनिन्छ  । बसाईं सर्दा रुँदै रुँदै सरेको हुनाले नेपाल भाषामा आइमाई रोएकोलाई खोना भनिन्छ जुन अपभ्रंस भै खोकना रहन गएको भनाई पाइन्छ । अचेल कुदेशमा कोहि पनि बसोबास गर्दैन र पुरातात्विक हिसाबले महत्वपूर्ण स्थानको रुपमा चित्रण गरिएको पाइन्दैन  ।

यस कुदेश्मा राजा अमर मल्लको पालामा बि.सं. १५७० (सन् १५१३) मा निर्माण गरिएको ३ तल्ले श्री रुद्रायणीको मन्दिर रहेको पाइन्छ  ।  हरेक बर्ष दशैँताका ७ दिनसम्म रुद्रायणी जात्रा गर्ने गरिन्छ  । खोकना बासीहरु यसै रुद्रायणी जात्राको कारण दशैं मनाउने गरिंदैन ।