ललितपुर अवस्थित १८ मुख्य बहाल मध्ये एक प्रख्यात बहाल हिरण्य बर्ण महाविहार, क्वा:बहाल हो
। हिरण्य बर्ण महाविहारलाई धर्म र संस्कृतिको अनुपम क्षेत्र एवं उत्कृष्ट कलाकृतिले भरिएको नियम र बिनय पालाना गर्दै जीवित बौद्ध धर्मको रुपमा चली आएको विहारको रुपमा लिइन्छ
। हिरण्य बर्ण महाविहारलाई हर्ष बर्ण महाविहार, हेमबर्ण महाविहार, हिरण्यक महाविहार भनिए पनि धेरै जसोमाझ हिरण्य बर्ण महाविहार वा स्वर्ण मन्दिर (Golden Temple) को नामले प्रख्यात छ
। तर स्थानीय बासिन्दाहरु क्वा: बहाल वा यंबहालको नामले चिन्ने गर्दछन्
।
हिरण्य बर्ण महाविहार कसरी प्रतिस्थापन भयो भनेर ऐतिहासिक पृष्ठभुमि खोतल्दा सबै भन्दा पहिले अलोकिक रत्न चैत्य उत्पन्न भएको पोखरी अगाडी आउँछ ।
यसै हिरण्य बर्ण महाविहारको अन्वेषक संयोजकज्यु लोकरत्न शाक्यको अनुसार करिब ५००० बर्ष अगाडी यस काठमाडौं उपत्यका पानीले भरिएको बेला "काली दह" रहेको बेला यस ठाउँमा पनि एक पोखरी रहेको थियो । उक्त पोखरीमा एक रत्न चैत्य विराजमान रहेको र रत्न चैत्यलाई बरुणवती नाम गरेका दुइ नागनागिनीहरुले घेरेर सुरक्षित गरि बसेका थिए ।
त्यसपछि महामन्जुश्री नेपाल आई चोभारको डांडा काटेर पानी बाहिर पठाई बस्ती बसाली सकेपछि किराँती राजाहरुले राज्य गरिरहेको बेला सातौँ किराँती राजा जितेदस्तीको पालामा अर्थात भगवान बुद्धको अन्तिम समयमा कपिलबस्तुमा राजा प्रसन्नजितको छोरा विद्युदभाले आक्रमण गरेको बेला त्यहाँ रहेका शाक्यहरु भागेर काठमाडौं उपत्यकाका विभिन्न भागहरुमा बसोबास गर्न आए । यिनै शाक्यहरु मध्ये भगवान बुद्धको अति प्रिय तथा मुख्य शिष्य आनन्द भन्तेको परिवार, आफन्तहरु यसै हिरण्यबर्ण महाविहार बन्नु अघिको अलौकिक पोखरीको चारैतिर बसोबास गरेको भनाई रहेको छ ।
यस ठाउँमा बसोबास गर्ने सिलसिलामा भगवान बुद्धको महापरिनिर्वाण पछि २१८ बर्ष पछि सम्राट अशोकले बुद्ध धर्म प्रचार प्रसारको क्रममा उता भारत देखि नै बौद्ध चैत्य बनाउँदा बनाउंदै नेपाल आई बुद्धजन्म भुमि लुम्बिनी आई दर्शन एवं पुजा गरि अशोक स्तम्भ प्रतिस्थापन गरे । त्यसपछि सम्राट अशोकले आफ्नी छोरी चारुमतिलाई बौद्ध धर्म प्रचार प्रसार काठमाडौं उपत्यका पठाए र ललितपुर अवस्थित ४ दिशामा अलग अलग ४ थुरहरु पुच्व: थुर (पुल्चोक), इबी थुर (इमाडोल), ग्वार्को थुर र लगं थुर (लगनखेल) बनाए । यी ठुल्ठुला ४ थुरहरु बनाएको देख्दा यहाँ बसोबास गरिरहेका शाक्यहरुले भारतबाट आएका एक राजकुमारीले त ठुला ठुला चैत्यहरु बनाए भने हामीले पनि यहाँ अलौकिक पोखरी अवस्थित रत्न चैत्यलाई बिचमा राखी महाविहार किन नबनाउने भन्दै सरसल्लाह गरे र सोही अनुरुप स्वय्मभु रत्न चैत्य स्थापना गरि हालको हिरण्य बर्ण महाविहारको निर्माण गरे ।
यस स्वयम्भु रत्न चैत्यको स्थापना गरि सकेपछि यहाँको शाक्यहरुले आफ्नो सन्तानहरुको चुडाकर्म / ब्रतबन्ध गर्न यसै ठाउँमा ब्यबस्था गरे र अलौकिक पोखरी वरिपरि बस्दै आएका सबैभन्दा थकालीलाई यस स्वयम्भु रत्न चैत्यको पुजा गर्ने जिम्मेवारी दिएर बौद्ध परम्परा अनुसार आफ्नो धार्मिक कार्यहरु अगाडी बढाए र अहिलेसम्म ५ हजार भन्दा धेरैले यहाँ चुडाकर्म गरि सकेका छन्
।
स्वयम्भु चैत्य बिराजमान गरि सकेपछि यसै ठाउँमा सुन जस्तै सुनौलो बर्णको र हिरा जस्तै चम्किने आँखा भएको हिरण्यीक मुसाले बास गरेको र सोहि ठाउँमा यस बिहारको निर्माण गरिएको हुनाले यसै मुसाको नामबाट बिहारको नाम हिरण्य बर्ण महाविहार रहन गएको संस्कृतविदहरु बताउँछन्
।
यस हिरण्य बर्ण महाविहार निर्माण पछि यहाँको शाक्यहरुले आफ्नो धार्मिक चर्या अगाडी बढाउँदै क्रममा किराँत काल हुँदै लिच्छवी कालको अन्ततिर राजा भाष्कर देवको पालामा यहाँको चक्रेश्वर आजु दिनहुँ एकाबिहानै काठमाडौं अवस्थित गुहेश्वरी देवीको सिद्ध प्राप्त गर्न गुहेश्वरी मन्दिर गई जप गर्न जाने गर्दथ्यो । यसरी दिनहुँ जप गर्न जाने क्रममा एक दिन पुष - माघको जाडोमा हुस्सु लागेर गुहेश्वरी जाने भनेर गएको बाटो बिराएर भग्नावशेष अवस्थामा रहेको पिंगला बिहार पुगेछ । भग्नावशेष एवं जंगलको अवस्थामा रहेको उक्त बिहारको बिचमा एक चैत्य देखेछ र अत्यन्तै खुसि भै सोहि दिनदेखि गुहेश्वरी जाँदा उक्त चैत्य घुमेर मात्र जान थालेछ ।
एकदिन, चक्रेश्वर आजुको भक्तिभाव अनुरुप भग्नावशेष बुद्ध मुर्तिको आशा अनुरुप एक रात सपनामा “यहाँ एक ठुलो बिहार रहेको, यहाँ मन्दिरहरु बनाई बुद्ध मुर्ति स्थापना गरिएको र अहिले पुरिएको अवस्था रहेको, त्यसैले यसलाई यताबाट लगेर अन्त कतै पवित्र स्थलमा प्रतिस्थापन गरे तिमीलाई ठुलो पुण्य पाउनेछ” देखाएछ । त्यसपछि चक्रेश्वर आजुले आफुले देखेको सपना सबै राजा भाष्कर देवलाई सुनाएछ । राजा भाष्करदेब अत्यन्तै खुसि हुँदै उक्त स्थानबाट बुद्ध मुर्ति उत्खनन गरि ल्याउन आवश्यक जनशक्ति, ज्यामी, ज्यावल र आवश्यक श्रोत साधनहरु दिई पठाएछ र सोहि ठाउंबाट उत्खनन गरि बुद्ध मुर्ति फेला पारी बोकेर ललितपुर राज्यमा ल्याई शंखमूल पुगेर “महाराज, पिंगला बिहारबाट बुद्ध मुर्ति ललितपुर राज्यमा ल्याई सके । देशभित्रका सबै बाजागाजा सहित जनताहरुबाट स्वागत गरि पाउँ” भन्ने इच्छा अनुसार संखमूलबाट टोलटोलबाट जनलस्कर निकालेर बुद्धमुर्तिलाई स्वागत गरेर देश भित्र्याए । त्यसपछि बुद्ध मुर्तिलाई अब कहाँ राख्ने भन्ने प्रश्न अनुसार राजा भाष्कर देबले नयाँ बिहार बनाउन लगाउने र बिहार नबनुन्जेल तपाईहरुकै स्थान न्या: चुकमा राखेर यिनै चक्रेश्वर आजुमार्फत नित्य पुजा गर्ने ब्यबस्था गर्न लगाए ।
पछि राजा भाष्कर देबले एक नयाँ बहाल “न्हू बहा:” स्थापना गरि उक्त बुद्ध मुर्तिलाई न्या: चुकबाट ल्याई प्रतिस्थापन गरे । यसै क्रममा दिन बित्दै जाँदा एक दिन राजा भाष्कर देबलाई सपनामा बुद्ध भगवानले “महाराज ! मलाई यो ठाउँ भन्दा पनि उता रत्न चैत्य विराजमान गरिएको ठाउँ जहाँ हिरण्यीक मुसा बास बसेको ठाउँमा प्रतिस्थापन गरि दिनु भयो भने महाराजलाई ठुलो पुण्य लाग्नेछ” भन्ने देखेछ । भोलिपल्टै राजा भाष्कर देबले सबै राज ज्योतिषहरुलाई बोलाएर सपनामा देखेको कुरा सुनाए । राज ज्योतिषहरुले सपनामा देखाएको उक्त ठाउँको माटो एकचोटी हेर्न पाए हुन्छ भन्ने आसय देखाए । सोही अनुरुप स्वयम्भु महाचैत्यको एक दिशामा हिरण्य बर्ण महाविहार रहेको तथा दक्षिण, पश्चिम र उत्तर दिशामा खाली बगैंचा मात्र रहेको हुँदा तिनै ठाउँको माटो लगेर देखाए । राज ज्योतिषहरुले सुन जस्तै सुनौलो बर्ण भएको हिरा जस्तै टल्कने आँखा भएको मुसा स्वयम्भु रत्न चैत्यको पश्चिम दिशामा बास बसेको प्रमाणित गरे र सोहि अनुरुप हालको स्वर्ण मन्दिर बनाउन लगाई बुद्ध भगवानलाई प्रतिष्ठापन गरे । नेपाल सम्बत १६५ देखि १६७ सम्म २ बर्ष लगाएर उक्त स्वर्ण मन्दिर बनाउन लगाएको थियो ।
यस हिरण्य बर्ण महाविहारमा उहिले शिल पालना गर्ने तथा चिवर लगाउने भिक्षु भन्तेहरुबाट पुजा गरि आएको भए पनि पछि पंचशिल ग्रहण नगरेका बच्चाहरुलाई पुजा गराउनु पर्छ भन्ने मान्यता अनुसार १२ बर्ष मुनिका शिल ग्रहण नगरेका “बाहा पा:चा" पुजारी नियुक्त गर्ने गरेको पाइन्छ । पंचशिल पालना नगरेको भए पनि १२ बर्ष मुनिका बच्चाहरु प्राणी हिँसा गर्न नजानेको, चोरी गर्न नजान्ने, झुठो बोल्न नजान्ने, व्यभिचार नजान्ने, मद्यपान गर्न नजानेको हुँदा पंचशील नबिग्रेको बच्चालाई पुजा गर्न लगाउनु पर्छ भन्ने मान्यता रही आएको छ । एक महिनासम्म एक बरिष्ठ सहयोगीसाथ राखी नित्य पुजा गर्न सिकाउने गरिन्छ । यस हिरण्य बर्ण महाविहार ललितपुर भरि सबै जसो बिहारहरुलाई नेतृत्व दिंदै संचालन गरि रहेको बिहारको रुपमा प्रख्यात छ ।
श्रोत : BODHITV, NEPAL
