दोलाद्री पर्वत

चाँगु नारायण पर्वतलाई पौराणिक काल खण्डमा दोलाद्री पर्वत भन्ने गरिन्थ्यो । यस सम्बन्धमा एक कथा रहेको छ ।

उहिले काश्यप ऋषिका सन्तान सुरदैत्यले नवलिंगको तप गरि त्रिलोक्य जय हुने वरदान पाई सकल देव देवताहरुलाई जिति दु:ख दिएपछि बिष्णु भगवानको शरणमा आउंदा उदार गर्न गरुड चढेर घनघोर युद्ध गर्दा सुरदैत्यले यस गरुडको पखेटा नै काटी दिए । पछि महादेवले सुरदैत्यलाई कसैवाट पनि नमर्ने वरदान म आफैले दिएको तसर्थ युद्ध नगर्न र आफ्नै प्यारी श्री महादेवीले मात्र जित्न सक्ने आकासवाणी दिए । आकाशवाणी गुन्जदैं गर्दै गर्दा बिष्णु पर्वत भित्र लुकिरहेका थिए । सुरदैत्यले उक्त पर्वतलाई हातले उचाल्दै दोलाही हिल्यायो । त्यसैबखत महादेव प्रकट भै किला झै अडिग उभि दिए र किलेश्वर महादेव भए । किलेश्वर महादेवको आज्ञा अनुसार भगवान बिष्णुले समस्त जन देवदेवताहरुको हितको लागि आफ्नो शिर काटेर रगत बगाउँदै महादेवीको जगदम्बा स्वरुप आह्वान गरे । रगतको भेल देखेर सुरदैत्य अगाडि आए त्यसैबखत जगदम्बा प्रकट भैइ सुरदैत्यलाई भष्म पारे । मातृका गणहरु बिराजमान भए । भगवान बिष्णु दोला जस्तो हिल्याउदैं अलप भए र पर्वतको नाम दोलाद्री पर्वत नाम रहन गए ।

पौराणिक आख्यान बोकेको दोलाद्री पर्वत कसरी चाँगुनारायण रहन गए, सत्ययुग ताका अर्को कथा छ, पछि पोष्ट गरम्ला ।

श्रोत : देवमाला बंशावली ।

चक्रपथ अनि मृगतृष्णाको रमाईलो क्षण

नरपशु : एका देशमा नरपशु पनि थिए

फुल्चोकी माइसँग जब पानी मागियो, तब पानी पर्न थाल्यो

 

२०७६ को असार १५ गते राष्टिय रोपाइ दिवस सहित धान दिवस पनि मनाइयो । तर असारमा झमझम पर्नु पर्ने पानी भने त्यस दिन परेन उल्टो टन्टलापुर घाम लाग्यो । १६ गते पनि पानी परेन, १७ मा पनि पानी परेन ,  धान रोप्नको लागि राखिएका बेर्ना पनि सुक्न थाले । तर धान रोप्नको लागि चाहिने जति पानी भने पर्दै परेन ।

यसरी असार १५ गते सम्म पनि पानी नपरेका कारण धान रोप्न नपाएको खण्डमा ललितपुरको हरिसिद्धिमा पानी माग्नका लागि विशेष पुजा गर्ने परम्परा छ । त्यसैले उनीहरु पानी माग्नको लागि फुलचोकी माइ कहाँ जाने निधो गरे । माइ कहाँ पानी माग्न जानको लागि तःचपा संरक्षण समितिले हरिसिद्धिका बासिन्दालाई सहभागी हुनको लागि आव्हान गर्यो ।

ज्याेतिषले पनि असार २१ गतेको साइत निकाल्यो । यसरी पुजा गर्नको लागि विहान ६ बज्नु अघि नै पुजा गर्न पनें भएकाले उक्त समयमा हरिसिद्वि भवानीको पुजा गरियो।

यसपछि उनीहरु हुल बाँघेर  फुलचोकी माइ कहाँ गएर विशेष पुजा गर्नको लागि निस्किए ।

   

हरिसिद्वि भवानीको पुजा गर्दा खेरी नाग साधना गरिएका साना साना माटाका कलशलाइ बाटोमा पर्ने इनार, कुवा लगायतका  पानीका श्रोतमा चढाउनु पर्ने परम्परा अनुसार  ठाँउ ठाँउमा चढाउनको लागि यसरी झुण्ड्याएर लगिएको थियो।

बाजागाजा सहित उनीहरू पानी माग्नको लागि निस्किए। पानी माग्नको लागि २७००  मीटरको उचाँइमा पुगे ।
र,पानी माग्दै फुलचोकी माइको विशेष पुजा गर्न थाले । पुजा पछि उनीहरू पुन बाजा बजाएर फुल्चोकीबाट ओर्लिए । फुल्चोकी पछि उनीहरूको यात्रा गोदावरीमा रहेको नाै धारातिर तेर्सियो ।
त्यहाँ पुजा गरेपछि बाजा बजाएर उनीहरू पानी माग्दै नाच्न थाले ।
यसरी पानी माग्दा माग्दै पानी पर्न थाल्यो । यस्तै गरि २०६६ सालमा पनि फुल्चोकी माइसमक्ष हरिसिद्विका बासिन्दाले पानी मागेका थिए। त्यसबेला पनि यसरी नै उनीहरूको माग पुरा भएको थियो ।

 

श्रोत : मनिगाल.कम

फोटो : बि.के. जल्मी

ललितपुर - भुखाय् द्य:

ललितपुर अवस्थित भुखाय् द्य: अर्थात God of Earthquake ...

पाटन दरवारको सुन्दरी चोक अवस्थित टुसाहिटी

यसलाई कहिले कसले बनाएको भन्ने बारे बिबाद नै छन् l राजा सिद्धिनरसिंह मल्ल वा श्रीनिवास मल्ल ? ने.स. ७४७ मा हो कि ७६७ मा बनाएको हो, अलग अलग तथ्य भेटिएका छन् l

यस हिटीको नामाकरण बारे पनि अनुसन्धानकर्ताहरुको आ-आफनै भनाई छ, जुन एक अर्को संग फरक मत राख्दछ l

१. स्व. अनुसन्धानकर्ता धनबज्र बज्राचार्यको अनुसार यस हिटीको पानी उखुको जुस जस्तै गुलियो रहेको छ l नेवारीमा उखुलाई "टु" भनिन्छ, "सा" भन्नाले स्वादलाई जनाउँछ l उखुको जुस जस्तै मिठो स्वाद भएकोले यस हिटीको नाम टुसाहिटी नाम रहन गएको हो भन्ने तर्क राख्नु हुन्छ l

२. अर्का अनुसन्धानकर्ता तीर्थलाल नघभनीको तर्क अनुसार यस हिटीको पानीको श्रोत "टुं " अर्थात इनार हो l इनार दरवारकै परिसर भित्र छोपेर राखेको हुन् सक्छ l टुंबाट "साला:" अर्थात तानेर ल्याएको हिटी भएकोले यसलाई टुसाहिटी भनिएको हो भन्ने तर्क राख्नु हुन्छ l

३. हरिराम जोशीको कथन अनुसार यस हिटीको मुखाकृति गोरुको जस्तो देखिएको छ l गोरुलाई नेवारीमा थुंसा भनिन्छ l यहि थुंसाहिटी नै अपभ्रंस भएर टुसाहिटी नाम रहन गएको हो भन्ने तर्क राख्नु हुन्छ l

४. स्व. मंगलानन्द राजोपाध्यायको अनुसार प्राय गा: हितीहरुको निर्माण गर्दा जमिन मुनिको गहिराइको पानीको श्रोत प्रयोग गरिएको हुन्छ l जब गहिराइमा पानीको श्रोत भेटिन्छ, पानीको फोहोरा निस्कने गरि हिटीको संरचना निर्माण गरिएको हुन्छ l टुसाहिटीको सन्दर्भमा संरचना यस्तो प्रकृतिको छैन l यसैले नेवारीमा "तुसालेगु" अर्थात टुंको पानी तान्ने प्रविधिबाट पानी निकालिएको हुनाले टुसाहिटी नाम रहन गएको भन्ने फरक तर्क राख्नु हुन्छ l

जमिन मुनिको पानीको श्रोत एवं प्रवाहलाई Re-canalization गर्ने क्रममा Urban Development through Local Effort (UDLF) ले गरेको एक अनुसन्धान अनुसार यस तुसाहिटीको पानीको श्रोत नारिचा भन्ने तथ्य फेला परेको थियो l नारिचा भन्नाले पानीको श्रोत पूर्ति गर्ने परम्पागत तरिका भन्ने बुझ्नु पर्दछ l

राजदरवारका शाही सदस्यहरुलाई नुहाउनको लागि भनिएता पनि यस तुसाहिटीमा ७८ देव देवताहरुको मुर्ति स्थापना गरिएको अनुसार यो नुहाउनको लागि भन्दा नि देव देवताहरुलाई पानी चढाउने उद्देश्यले बनाईएको भन्ने तार्किक देखिएको छ l

किम्वदंती अनुसार, धार्मिक स्वभावका राजा सिद्धिनरसिह मल्ल दिनहुँ बिहान सवेरै उठेर यस थारामा नुहाउने गर्दथे l नुहाई आफुलाई पवित्र बनाई सकेपछि एक ढुंगामाथि बसेर घन्टौसम्म ध्यानमा मग्न हुने गर्दथे रे ! यसैले यसलाई "Royal Bath" भन्ने गरिएको थियो रे !

अर्को एक रमाइलो कथा अनुसार, एक रात राजा सिद्धिनरसिंह मल्ललाई निन्द्रा लागेनछ l अनेक प्रयास गर्दा पनि निन्द्राले छोपेनछ l अन्तत: आफुलाई किन यस्तो बेचैनी भनेर पत्ता लगाउन खोज्दा आफु सुत्ने ओछ्यानमा आफ्नो टाउकोको कपालमा एक सानो पराल भेटाएछ, जसले गर्दा आफुलाई सुत्नलाई गाह्रो भैरहेको थियो l सुखसयलले भरिपूर्ण राजदरवारको त्यस्तो ओछ्यानमा पनि सुत्न सक्दिन भने मेरा ती जनताहरु जोसंग गतिला ओछ्यान पनि छैन, तिनीहरु झन् के सुत्न सक्ला भन्ने मनमा लिएर त्यस दिनदेखि आफु नि त्यस ओछ्यानमा कहिले नसुत्ने र ढुंगामा नै सुत्ने निर्णयमा पुगेछन l त्यसपछिका दिनमा जाडोको थुरथुर काप्ने रातहरुमा पनि राजाले चिसो ढुंगाको सिलेतोमा नै सुत्ने अनेक अभ्यास गर्न थालेछन् रे ! भनिन्छ, राजा सुत्ने गरेको ढुंगा तुसाहिटीको त्यहि ढुंगा थियो जहाँ घन्टौसम्म ध्यानमा बस्ने गर्दथे !

तुसाहिटीमा निर्माण गरिएका ७८ देव देवताहरु निम्नानुसारको छन् :

१. बंगलामुखी
२. कल्की
३. पहिचान नभएको
४. अनन्त नाग
५. बासुकी नाग
६. तक्षक नाग
७. चन्द्र
८. कर्कोटक नाग
९. उमा महेश्वभरा
१०. कृष्ण हरी
११. अग्नी
१२. पहिचान नभएको
१३. पहिचान नभएको
१४. लक्ष्मी नरसिंह
१५. उन्मत्त भैरव
१६. पहिचान नभएको
१७. पद्मनाग
१८. सुर्य
१९. महापद्म नाग
२०. संखपाल नाग
२१. कुलिका नाग
२२. रत्न पन्च कुमारी
२३. चन्द्र भैरव
२४. भीमसेन
२५. द्वार देव
२६. त्रिजता नाग
२७. लक्ष्मी नारायण
२८. उमा महेश्वर
२९. पहिचान नभएको
३०. पवन देव
३१. यक्ष भैरव र कुमारी
३२. चन्द्र
३३. दुर्गागणपरिभेषिता चण्डी
३४.उन्मत्त भैरव र शक्ती बाराही
३५. काल भैरव र शक्ती इन्द्रायणी
३६. भिसाना भैरव र शक्ती चामुण्डा
३७. सम्हारा भैरव र शक्ती महालक्ष्मी
३८. पंचभक्ती रामपति
३९. पंचमुखा ह्याग्रिवभतारा
४०. युगमर्देश्वरा शशक्ति गन्धरा हरी
४१. वैष्णवी देवी
४२ .शिव
४३. सर्वमंगलादेवी
४४. अर्ध नारिश्वरा अष्टमुर्ति शिव
४५. भैरवोर्ध्रभक्त सप्तास्वभरा ऋद्धिविनायक
४६. अशितंगा भैरव र शक्ती ब्रम्हायनी
४७. रुरु भैरव र शक्ती महेश्वरी
४८. चन्द भैरव र शक्ती कौमार्य
४९. क्रोध भैरव र शक्ती वैष्णवी
५०. तान्डवेश्वरी
५१. शंखमुख बराह
५२. बिरभद्र
५३. नृत्यस्वरा संगितेस्वरा
५४. बिरभद्र
५५. महाकाली
५६. मात्रिकागण परिभेषिता महिश्मारधिनी
५७. वटुक भैरव
५८. क्षत्रपाला
५९. त्रिमात्रिका (चण्डिका देवी, चामुण्डा, शिभदुती)
६०. कार्तिकेय तान्त्रिक भेषमा
६१. समाश्नेस्वरी
६२. सुर्य
६३. लक्ष्मी नारायण (मुख्य हिटीमाथि)
६४. गणेश (चोरी भै सकेको अवस्था)
६५. भुतेश्वरी
६६. हरिसिद्धि
६७. स्मसना भैरव
६८. भत्सलायुक्त पंचमुखारा
६९. सिद्धि विनायक
७०. सदभक्त भैरव
७१. पंचमुख गणेश
७२. शक्तियुक्त एकादशाय समास्ना भैरव
७३. दशभक्त्रा भैरव
७४. एकास्य भैरव
७५. गौरी लक्ष्मी
७६. शक्ती चण्डिकादेवी (चामुण्डा र शिवदुतीले पछ्याई रहेको )
७७. श्रीकण्ठयुक्त सदाभक्त्र नरसिंह भैरव
७८. भगिरथ !

भेडासिंग अर्थात भ्यां:चा द्य:को कथा

काठमाडौं, वडा नम्वर २५ अवस्थित भेडासिं टोलमा रहेको "भ्यां:चा द्य: l नेपालभाषामा भ्याःचाको अर्थ हुन्छ, भेँडा र ‘द्यः’ को अर्थ देवता । 

कथाअनुसार, कुनै एक तान्त्रिकलाई मृत भेँडाको शरीरमा प्रवेश गराई राजाले उक्त भेँडाको शिर छेदन गर्न लगाए । कत्तिले उक्त तान्त्रिकलाई त्यसरी भेँडामा परिणत गर्ने काम जामनः गुभाजुले गरेको मान्छन् । उक्त छुट्याइएको शिरभाग सहरभरि घुम्यो, सहरवासी त्रसित भए ।

तर पछि अर्का तान्त्रिकले उक्त शिरलाई लखेटी हालको भेडासिं टोलमा पुग्दा अक्षताले हानी जमिनमुनि स्थिर गराए । त्यसयता भ्याःचा द्यःलाई पूजा गर्न थालिएको मानिन्छ ।

भ्याःचा द्यःबाटै उक्त टोलको नामै भेडासिं रहन गएको हो । उक्त भेँडाको दुईवटै सिङ अगाडि र पछाडि दुबैतर्फ घुमेको छ ।

मेलम्ची आयोजनाले हटाएको उक्त भ्याःचा द्यःलाई स्थानीयहरुले पुन: स्थापना गरिएको छ, भेडासिं टोलको चौबाटोको पुरानै खाल्डोमा ।

श्रोत : आभास धरानन्द राजोपाध्याय, नेपालन्यूज.कमबाट साभार l

राजा बन्ने लालसामा सांस्कृतिक क्रान्ती भएको किर्तिपुरी नगरी

राजा सिद्धिनरसिंह मल्लका छोरा श्रीनिवास मल्ल राजा बन्ने लालसामा बिद्रोह गरि किर्तिपुर बस्न गए l राजा बन्नको लागि राज्यमा आवश्यक पर्ने विभिन्न पूर्वाधारहरु बनाउन यिनी आफै उपस्थित भै निर्माण गर्न लगाए l

१. सानै भए पनि राजदरवार क्षेत्र लायकु बनाउन लगाए
२. तलेजु मन्दिर बनाउन लगाए
३. सानी आमाका छोरा राउत विश्वनाथ बाबुले उमामहेश्वरको मन्दिर बनाए l उनि सिद्धिनरसिंहका ल्याइते श्रीमतीको कोखबाट जन्मेका थिए l
४. चिलंचो धर्मधातु मन्दिर बनाइए
५. इन्द्रायणीमा सिंह थपिए, तोरण तथा मन्दिर बनाइए
६. बाघभैरबमा काष्ठ तोरण बनाइए
७. लों देग: प्रस्तर मन्दिर बनाइए
८. उमा महेश्वर मन्दिरमा प्रस्तरका ठुल ठुला हातीहरु थपिए
९. पंच बुद्धहरु बनाइए
१०. पद्मपाणी र ताराको मुर्तिहरु बनाइए
११. भाजगालमा मन्दिर बनाइए
१२. किर्तिपुर छाडेर गै सकेपछि पनि उनको कृपादृष्टी पछि सम्म रही रहे
१३. ने.सं. ८०१ मा कोतघरमा गजुर चढाए

श्रोत : प्रयागमान प्रधानबाट लिखित "अष्टमात्रिकाको नृत्यमा भैरबको महत्व र किर्तिपुरको बाघभैरब नृत्य" लेखको केहि अंश l

गथाँमुग: - यौन दुराचारीको सन्दर्भमा मनाईने चाड (भक्तपुर)

भक्तपुरतिर गथाँमुग:लाई यौन दुराचारी र त्यसलाई जनकारवाहीको रुपमा चित्रण गर्दै गथाँमुग: पर्व मनाउने गरिएको छ ।

१. यौन दुराचारीको लिंगलाई रातो अर्थात खतराको रुपमा चित्रण गरिएको छ ।

२. नव युवाहरुको लागि यौन शिक्षाको

रुपमा चित्रण गर्दै ढोग्न लगाइन्छ । यसले यौनको महत्व बुझ्न उत्प्रेरित गर्दछ ।

३. अंध्यारो ठाउँमा भुत हुन्छ भन्दै यौंन हिंसा तथा बलात्कारीबाट बच्न चेतावनी दिइएको देखिन्छ ।

४. गथाँमुग:ले लान्छ, राती राती एक्लै दुक्लै नहिंड्नु भनेर छोरीहरुलाई सतर्कता रहन तर्साएको देखिन्छ ।

५. चोक चोकमा राखिएको गथाँमुग:मा कपालको रौं वा कपडाको टुक्रा राख्ने चलन छ । यसले हामी आफुभित्र रहेको दुराचारी वा दानवपन फालेको संकेतको रुपमा बुझ्न सकिन्छ ।

६. दिनभर चोकमा नाङ्गै उभ्याएर गाली गर्दै आगो लगाउँदै खोलामा फाल्न लाने कुराले यौंन दुराचारीलाई सार्वजनिक बेज्जत गर्दै अरु कसैले पनि यस्तो नगर्न चेतावनी दिएको प्रतिकको रुपमा लिन सकिन्छ ।




श्रोत : नेवान्युज.कम

थँहिति - धाराको अस्तित्व बाँकी नरहेको ठाउँ

थ"को अर्थ माथिल्लो र "हिती"को अर्थ धारा हुन्छ । थहिटीको अर्थ माथिल्लो टोलको धारा भन्ने हुन्छ । झण्डै सय वर्ष अघिसम्म थहिटीको ढुङ्गेधारा ठमेल, ज्याथा, त्यौड र क्षेत्रपाटीका बासिन्दाको खानेपानीको स्रोत थियो । बिस्तारै धाराबाट पानी आउन छोड्यो। यहाँको हिती जमिनमुनि पुरिए l त्यसपछि धारा भएको ठाउँमा चैत्य बनाइए l

फेसबुकमा भेटिएको बिपिन कपाली चिकंमुको पोष्ट अनुसार थँहिति सुवर्ण प्रणाली क्षेत्रभित्र पर्ने हिति हो । थँहिति पार गर्यो भने देशको सिमाना सकिन्छ र थँबहि सुरू हुन्छ । यसैले पनि यस हितिलाई थँहिति भनिएको हो । यस सुवर्ण प्रणाली भित्र सुन बगेर आउने गर्दथ्यो भन्ने भनाई रहेको छ । साथै हितिलाई पुरेको भन्ने गरिएको छ, जसलाई पुरै सत्य मान्न सकिंदैन। इतिहास खोतल्ने हो भने नराम्रो कुरो कसैलाई मन पर्दैन, त्यसैले लुकाउने गरिन्छ । यहाँ पनि यस्तै भएको किंवदन्ती पाइन्छ ।

मल्ल कालको कुरो हो, लिच्छवि राजा अर्थात थकु राजालाई बिष खुवाई मारिएको थियो । यो सबैलाई थाहा नै भएको कुरो हो । थकु राजालाई बिष खुवाई मारेपछि यता थँहितिका थकुहरुले बिद्रोह गर्ने अवस्था आयो । यहि बिद्रोहलाई शान्त पार्न यहाँको सवै थकुहरुलाई मारी दिए । रातको घटना थियो । वरपरका कसैले थाहा पाएन । बिहान हुँदा रगतको भेल थँहिति हुँदै बग्दै आए र यहाँको हिति परिसरमा फैलिए । रगतको भेलले हिति अशुद्ध भए । हितिलाई पुरेर हालको चैत्य निर्माण गरिए ।

गुँला धर्म

गुँला अवधिमा बढी वर्षा भई बाढीपहिरो, भूक्षय, अतिवृष्टि, रोगव्याधी फैलिने भएकाले
सबै जनताको कल्याण होस्, कसैलाई रोगव्याधी नलागोस्, दुःख कष्ट नहोस्, भूक्षय,
बाढीपहिरोबाट जनधनको क्षति नहोस् भन्दै
बाजागाजा बजाउंदै सुभकामना सहित
स्वयम्भु महाचैत्य, दिपङ्कर बुद्ध, तारा तथा क्वापा: द्य:को साथसाथै

बौद्ध, साँखुमा रहेको पद्मगिरी धर्मधानु महाविहार (गुँविहार), उग्रतारा, खड्गयोगिनी, काभ्रेको नमोबुद्ध, बुङ्गगमतीको करुणामय, बाँडेगाउँमा रहेको बुद्धको समेत दर्शन गर्ने १ महिना जात्रा !

 

स्वयम्भु महाचैत्य प्रतिस्थापन भएको ९ महिना पछि देखि यो मेला सुरु भएको भनाइ रहेको छ । किम्बदन्ती अनुसार १२ महिना मध्ये एक महिना प्राणीको रक्षा गर्न भगवानले जिम्मा नलिएपछि सम्पूर्ण प्राणी जगतले खान पाएनन् । श्रावण भाद्र महिनामा अत्याधिक पानी पर्ने गर्मी बढी हुने हुनाले रोगव्याधीको प्रकोप बढ्न गई प्राणीहरू धेरै मर्ने गरेकाले एक महिनासम्म प्राणीको कल्याण गर्ने जिम्मा भगवान बुद्धले लिए र जमिनबाट कर्कलो निकालेर जनतालाई भोजन गराएको र भोकमरीबाट बचाएको कथा पाइन्छ ।

पाटनको मिप्वा: लाखे अर्थात राँके लाखे

पाटनको मिप्वा: लाखे र तीनपकुचा ! गथामुग: देखि ५ दिनसम्म नचाइने यो लाखे पाटनको सौग:बाट निकालिने गर्दछ l यस लाखेको बिशेषता चाहिं मसाल जलाउँदै आगो फुक्दै विभिन्न स्थानमा प्रदर्शन गर्ने गरिन्छ l ३० बर्ष देखि रोकिएको यो लाखे जात्रा स्थानीय युवाहरुको पहलमा फेरी सुरु भएको छ l

संस्कृतिलाई जीवन्त राख्ने युवाहरुको पहललाई सलाम छ ! नेवा: जाग्दैछ 😃👩

 

श्रोत : पहिलोपोष्ट
फोटो : रोजन श्रेष्ठ

किलाग:को दि प्याखं / देवी नाच :

किम्वदन्ती अनुसार कुनै बेला देशमा महामारी फैलिएर सारा जनताले दु:ख पाएको बेला राजाले बाटो चोकमा देवी नाच नचाएको सपना देखेको र समाधान भएकोले यो नाच हालसम्म निरन्तर चलिरहेको छ !

श्रोत : झिगु.कम / रेखा शाक्य

भक्तपुरको मुलाचोकमा अवस्थित कलात्मक सुन्धारा

नेपाल सम्बत ८०८ अर्थात सन् १६८८ मा भक्तपुरका जितामित्र मल्लले मुलचोकको उत्तर-पूर्वी तर्फ शाही कुल देवताको पुजाको लागि स्वर्णप्रणालीबाट बनाउन लगाएको नाग सहितको पोखरी र कलात्मक सुन्धारा l

पेटमा भैरबको आकृति भएको बिष्णुको विश्वरुप मुर्ति

इन्द्रजात्राको समयमा तामाबाट बनाइएको यस बिष्णुको शानदार विश्वरुप मुर्तिलाई सर्वसाधारणको लागि प्रदर्शनीमा राख्ने गरिन्थ्यो l  प्रताप मल्ल र उनका परिवारले इन्द्रजात्रा कार्यक्रमको लागि उपहार स्वरूप प्रदान गरिएको यो पेटमा भैरब भएको मुर्ति अहिले कहाँ के अवस्थामा छ, अनभिज्ञ l सामाजिक संजाल फेसबुकमा बहसमा आएको कमेन्ट अनुसार यो चलन अहिले पलायन भै सकेको छ रे l 
 
फोटो : A Culture Study of Kathmandu Valley Volume 2 पुस्तकबाट साभार l

चेतिय चैत्य

- भिक्षु सुदर्शन

 छानिएर राखिएका पवित्र अस्तिधातु राखेर माटो तथा ढुंगाबाट बनाइउका पुज्य स्मारक नै चेतिय हुन् । किन भने चेतिय भनेको “चि” धातुबाट बनेको शब्द हो । नराम्रो बानी वा स्वभाव त्याग्न विनम्र तरिकाले पवित्र गुण स्मरण गरेर पूज ागर्ने स्मारक भएकोले पनि यसलाई चेतिय भनिएको हो ।

भगवान बुद्धको समयमा पनि केही आशा वा संकल्प गर्ने चेतिय स्थानहरु थिए । “वन चेतिय” र “रुक्ख चेतिय” त्यस्ता स्थानहरु हुन् । तर भगवान बुद्धले त्यसरी वन र रुक्ख (रुख) को शरण जानुलाई उत्तम शरण र साँच्चैको शरण भन्नु भएन । यस्तो रुख, वन, पर्वत हादिको शरण गएर कुनै प्रकारको दुखबाट पनि मानिसहरु मुक्त हुन सक्दैन भनेर भभवान बुद्धले आज्ञा गर्नुभएको छ ।

यस्तो चेतियको स्थानमा भगवान बुद्धले परिनिर्वाण पछि बुद्धको गुणस्मरण गराउने चेतिय बन्न गयो । तेतिय शब्दलाई बौद्धहरुले ग्रहण गरेर लिए । अनि त्यसलाई बौद्ध गुण र शैलीबाट विकार पनि गरे । निधिकण्ड सुत्र, खुठ्ठक पाठकाु अर्थकथामा तीन प्रंकारका चेतिय हुने वर्णन गरिएको छ (चेतियं तिविधं होति परिभोग चेतियं, उद्दिस्सक चेतियं, धातुक चेतियं) । बोधिवृक्ष रुखलाई परिभोग चैत (बोधिरुक्खो परिभोग चेतियं) भनिन्छ । बुद्ध प्रतिमालाई उद्देश्य चैत्य (बुद्ध पतिमा उहिस्सक चेतियं) भनिन्छ । धातु निधान गरेर राखेको चैत्यलाई सधातुक चैत्य (धातु गब्भथूपा सधातुका धातुक चेतिय) भनिन्छ । चैत्यलाई अर्को किसिमबाट विभाजन गर्दा चैत चार प्रकारको हुन्छ । एउटा वृद्धि भउको चैत्य धर्म चैत्य हो ।

चैत्यका आकार प्रकार:
बुद्धको समयमा भएको धार्मिक स्मारक “चेतिय”को आकार प्रकार यस्तो थियो भनेर थाहा पाइँदैन । चैत्यको आकार प्रकारको् बारे पुरानो विवरण पनि स्पष्ट छैन । तैपनि अमरावती स्तूपलाई “महाचैत्य” भनी सम्बोधन गरेकोले केही कुरा स्पष्ट भएको छ । “थुबे” जस्तै अथवा “थूप” “थूर” जस्तै भूमि नै गोलो बनाएर माथि आदरको रुपमा छत्र वा छाता एउटा राख्ने भन्दा फरक किसिमको स्तूपलाई चैत्य भन्ने गर्यो होला । चैत्यमा तह (फः) हुन्छ । अनि फेरि महायानको विकास हुनथालेदेखि गोलाकारको माथि पनि अनेक कलात्मक शैलीका र भाव अभिव्यञ्जनाको विकास भयो । तह भएर पनि त्रयोदश भूवनको विकास भइनसकेको प्राचीन प्रकारको चैत्य यसको प्रमाण हो । यस्तो चैत्य अजन्ता गुफामा छ ।

चैत्यमा विशेषतः महाचैत्यमा तहहरु दुई, तीन वा चार तह हुने गर्दछ । अनि त्यस महाचैत्यको तहमा बुद्ध–जीवनी वा जातक घटनाका अनेक चित्रहरु ढुंगामा कुँदेको हुन्छ । यसको सुन्दर नमूता इण्डोनेशियाको बोरोबुदूर महाचैत्य र कम्बोडियाको अंकोरबार हुन् । हाम्रो नेपालमा पनि “किन्नरी जातक” कुँदिएको चैत्यको वर्णन चाबहिलको लिच्छवी कालको अभिलेखबाट थाहा हुन्छ । तर दुःखको कुरा, यस किन्नरी जातकको शिलाचित्र अझै फेला परेको छैन ।

यस प्रकार बुद्धको समयमा मानिसहरुलाई टेवा दिने चेतिय बुद्धको महापरिनिर्वाणभन्दा पछि बुद्धको गुण स्मरण गराउने, बुद्धको अवशेष पूजा गर्ने, बुद्धको धर्म सम्झने बौद्ध चेतिय भए । अब आज व्यवहारिक रुपमा चैत्य चेतिय भन्नु नै बौद्ध स्मारक बनिसकेको छ ।

लेखकको नेपालभाषामा लेखिएको पुस्तक चैत्यपूजा (विसं २०३७)बाट राजेन मानन्धरद्वारा अनुदित ।
श्रोत : बोधी टिभी

थप: Mary Shepherd Slusser द्वारा लिखित Nepal Mandala : A Culture Study of Kathmandu Valley Volume 2 पुस्तकमा ध्वाखा: बहाल अवस्थित ७औ सताब्दीमा बनेको चेतीय चैत्यमा उभिएका प्रस्तर मुर्तिहरु क्रमश: शाक्यमुणी बुद्ध, बज्रपाणी, अवलोकितेश्वर र मैत्रय बुद्ध भनेर उल्लेख गरिएको छ l यस प्रकारको चैत्यलाई सर्बतोभद्र प्रकारको चैत्य भनेर उल्लेख गरिएको छ l

सुडाल जात्रा

आनन्द देव राजाले भक्तपुर नगरलाई सुडालको ङाबुबाट हालको भक्तपुर नगर भएको स्थानमा सारेपछि विक्रम संवत ९३० देखि रोकिएको र लोप भैसकेको सुडाल जात्रा / गाईजात्रा २०५९ साल देखि पुन: संचालनमा आइरहेको छ ।
 
नवदुर्गाको मुकुटका लागि पनि सो स्थानको माटो नै पहिला ल्याउनुपर्ने र पहिला सुडालकै दुई स्थानमा भक्तपुर नगर रहनुवाट गाईजात्राको महत्व सुडालमा धेरै रहेको छ ।

सायता जात्राका रुपमा मनाईने गरेको गाई जात्रा नगर स्थानान्तरण सँगै हालको भक्तपुर नगरमा मनाउन थालिएको इतिहासमा उल्लेख भएको सँस्कृती विज्ञहरु वताउँछन् । संस्कृती विद् ओम द्यौभडेलका अनुसार सुडालमा हाल पनि अस्ट मात्रिका सहित ब्रम्हायणीको मन्दिर रही रहनुले पनि भक्तपुर नगरमा कुनै पनि धार्मिक काम गर्नु परेमा उक्त स्थानमा गएर पूजाआजा गर्नुपर्ने प्रचलन रहेको छ ।

साविक सुडाल गाविस अर्थात हालको चाँगुनारायण नगरपालिका वडा नम्वर ८ सुडालमा रहेको नगरलाई तात्कालिक विभिन्न समस्याका कारण हालको स्थानमा स्थानान्तरण गरिएको थियो ।

पैसा : समस्या र समाधान

एक जना पर्यटक कुनै उधारोले डुबेको शहरमा पुगे ।

पर्यटकले १००० रुपैयाँ होटलको काउन्टरमा राख्दै भने - यो पैसा राख्दै गर्नुहोस्, म पहिले कोठा हेरेर आँउछु ।

पैसा पाउना साथ होटल मालिक दौडेर ध्यूवालाको पसलमा पुग्यो र उसलाई तिर्नु पर्ने १००० रुपैयाँ तिरेर ध्यूको हिसाव चुक्ता गरिदियो ।

ध्यूवाला दौडेर दुधवाला कहाँ गयो र उसलाई तिर्नु पर्ने १००० रुपैयाँ तिरेर दुधको हिसाव चुक्ता गरिदियो ।

दुधवाला दौडेर गाईवाला कहाँ पुग्यो र उसलाई तिर्नु पर्ने १००० रुपैयाँ तिरेर दुधको हिसाव चुक्ता गरिदियो ।

गाईवाला दौडेर दानावाला कहाँ गयो र तिर्नु पर्ने रकम मध्ये खातामा १००० रुपैयाँ घटाएर आयो ।

अन्त्यमा, दानाबाला सोही होटलमा पुग्यो, जहाँ उसले कहिले काँही उधारोमा खाना खाने गर्दथ्यो। उसले हजार रुपैयाँ दिएर होटलको हिसाव चुक्ता गरि दियो ।

त्यसै वेला पर्यटक कोठा हेरेर फर्केर आए र भने – मलाई कोठा मन परेन। यति भनेर उसले पहिले जम्मा गरेको हजार रुपैयाँ फिर्ता लगेर गयो ।

यत्रो दौड धुपमा न कसैले केही पाए, न कसैले केही दिए तर सबैको हिसाब भने चुक्ता भयो । यहाँ सबैलाई भ्रम छ कि रुपैयाँ मेरो हो । हामी सबै खाली हात आएका हौं र खाली हात नै जानु छ तर मेरो मेरोमा अल्झिएका छौं !

संसारकै सबैभन्दा अग्लो उचाईमा रहेको काजिन सारा ताल

मनाङ जिल्ला, लमजुङ हिमालको बेसक्याम्प नजिकै रहेको #५००२ मिटर उचाईमा अवस्थित #काजिन सारा ताल संसारकै सबैभन्दा अग्लो उचाईमा रहेको ताल हो । १.५ किमी लम्बाई र ६०० मिटर चौडाई रहेको यस तालको स्थानिय नाम सिंगार रहेको छ । स्थानिय भाषामा #सिंगार भन्नाले "याक र भेडाहरु चर्ने घाँसको मैदान" अर्थ लाग्छ । ४ दशक अघि जापानीज पर्वतारोहण टोलीले लमजुङ हिमाल आरोहण गरेका थिए । यिनै जापानीजहरुले काजिन सारा नामांकरण गरेको अनुमान छ ।
मनाङमै रहेको #तिलिचो ताल ४९१९ मिटर उचाईमा छ । तिलिचोको क्षेत्रफल चाहिं ४.८ बर्ग
किमी छ ।

चाबहिल : चारुमती बिहार

बंशावली अनुसार सम्राट अशोकले आफ्नी छोरी चारुमतिको बिबाह देवपत्तनको देवापालसंग गरि दिएको र उनै चारुमती पछि भिक्षु बनि चारुमती बिहार बनाएको र उनी चारुमती बिहारबाट चाबहिल नाम रहन गएको बौद्धमार्गीहरुको भनाई रहेको छ l

किसान / मोहीलाई अन्याय भएको भनिएको स्वर्गद्वारी : केहि जान्नै पर्ने तथ्यहरु

#स्वर्गद्वारीको हजारौ रोपनी जग्गामा गिद्धे नजर लगाउदै #गुथी #विधयेक ल्याउन खोजिएको थियो l किसान / मोहीलाई अन्याय भएको भनिएको स्वर्गद्वारीको बारेमा केहि जान्नै पर्ने #तथ्यहरु :

- स्वर्गद्वारी आश्रम बि.सं. १९१६ मा रोल्पाको रुंगतिमा जन्मेका स्वर्गद्वारी महाप्रभुले बि.सं. १९५२ सालमा विश्व कल्याणको निम्ति बैदिक परम्परा अनुसार अखण्ड महायज्ञ गर्न स्थापना गरेका थिए l 

- त्यतिबेला नेपालको शैक्षिक अवस्था एकदम नाजुक रहेको हुँदा यसै स्वर्गद्वारीमा गुरुकुल स्थापना गरेको थियो l त्यतिबेला नेपाल लगायत भारतका विभिन्न ठाउँहरुबाट आएका विद्याथीहरु पढ्ने गर्दथे l 

- स्वर्गद्वारी आश्रम र गुरुकुल संचालन गर्न आफ्ग्नै शिष्यहरुको नाममा दांगका विभिन्न ठाउँहरुमा आफ्नै झोली / श्रोतसाधनबाट जग्गा किने l

- स्वर्गद्वारी महाप्रभु सिद्ध पुरुष थिए l त्यतिबेला समाजमा दुख पाएका / समस्यामा परेकाहरुको लागि उनि आफ्नो सिद्धि द्वारा समाधान गरि दिने गर्दथे l 

- २०५८ / ५९ सालतिर गुठी संस्थानले स्वर्गद्वारीको जग्गालाई राजगुथीको रुपमा ब्याख्या गरी दांगको घोराहीमा कार्यालय नै स्थापना गरि चलखेल गरिएको थियो l २०६२ सालमा सर्बोच्चा अदालतले स्वर्गद्वारीलाई निजी गुठीको रुपमा फैसला गरि पुन: सुरक्षित गरि दिएका थिए l दांगमा स्थापना गरिएको कार्यालय बन्द भए l सर्बोच्चको निर्णयमा त्यस जग्गालाई खण्डित गर्न नपाउने, बेच्न नपाउने भनि निर्देशन गरिएको थियो l 

- अहिले स्वर्गद्वारी आश्रमको नाममा १०५० बिघा जग्गा रहेको छ जसमध्ये ७०० बिघा जग्गा किसानहरुले मोहीको रुपमा भोगचलन गर्दै आएका छन् l करिब ३०० बिघा जग्गामा विभिन्न पहुँचवालाहरुद्वारा कब्जा गरिएका छन् l ५० बिघा जग्गा आश्रम आफैले भाँडामा, लिजमा दिंदै ब्यबसायिक प्रयोजनको लागि दिंदै आएका छन् l १०५० बिघाहा जग्गा आश्रममै नाममा लालपुर्जा रहेको छ l 

- भुमि सुधार कार्यालयले दिएको निर्देशन अनुसार स्वर्गद्वारी आश्रमले जग्गाको अवस्था / प्रकृति हेरेर बर्षको १ चोटी प्रति बिघाहा ३० क्विन्टल सम्म धान फल्ने जग्गामा करिब २.७ क्विन्टल कुत, ४५ क्विन्टल सम्म धान फल्ने जग्गामा बढीमा ५ क्विन्टल कुत आश्रमलाई बुझाउने ब्यबस्था गरिएको छ l बर्षमा १ चोटी धान र अर्को चोटी तोरी बाहेक आश्रमले कुनै पनि कुत, नगद वा अन्य लिने गरिएको छैन l 

-द्वन्द कालमा धेरै गुनासो आएको, किसानहरुले आन्दोलन गरेको कारण २०६५ सालमा एक समिति बनाई त्यस वर्षसम्म बाँकी रहेको सबै बक्यौता मिनाहा ग

रिएको थियो l २०६६ साल पछि धेरैले १-२ बर्ष कुत तिरिएको त्यसपछि नतिरेको तथ्याक रहेको पाइएको छ l

- स्वर्गद्वारी आश्रमद्वारा ७०० गाईहरु पालिएका छन् l गुरुकुलमा १५० बिद्यार्थीहरुलाई नि:शुल्क पढ्ने ब्यबस्था मिलाएको छ, खान, बस्न र शिक्षकहरुको ब्यबस्था गरिएको छ l ३०० कर्मचारी ब्यबस्थापनार्थ खटाइएको छन् l २४ जना ब्राम्हणहरु बिहान ३ बजे देखि दिउसो २ बजे सम्म यज्ञशालामा काम गर्ने र साँझ ४ बजे देखि राति ११:३० सम्म पाठपुजा गर्न ब्यबस्था गरिएको छ l 

- १०६० बिघाको मालिक भए पनि स्वर्गद्वारीमा पालिएका ७०० गाईहरुलाई खुवाउन स्थानीय रेडियो एफ एम. हरुमा परालको लागि बिज्ञापन बजाउनु परेको अवस्था छ l 

- नेपाल लगायत भारतका विभिन्न ठाउँबाट आएका तिर्थयात्रीहरुले चढाएको चामल, दानपात्रबाट आश्रम चलेको छ l आश्रम परिसरभित्र रहेका सेना, प्रहरी र सरकारी निकायका प्रतिनिधीहरुको रोहबरमा दानपात्र खोल्ने र बैंक दाखिला गर्ने ब्यबस्था गरिएको छन् l 

- आश्रममा रहेका कर्मचारीहरुलाई बढीमा मासिक १३००० तलब दिइएको छ l 

- अखण्ड यज्ञ गर्न चाहिने धान, गहुँ जौ, तोरीको उत्पादन गर्नको लागि दांगमा जग्गा किनिएको थियो l स्वर्गद्वारी प्युठानमा पर्दछ l 

- डा. ध्रुब श्री, सदस्य - स्वर्गद्वारी आश्रम

चितवन जिल्ला

#चितवनको साब्दिक अर्थ खोतल्दा

१. पहिले चितवनमा धेरै चितुवा पाइन्थे रे । चितवनमा चार कोसे झाडी पनि थियो रे । जसले गर्दा चितवनलाई चितुवा वन भन्न थालियो जुन अपभ्रंस भएर चितवन हुन पुग्यो ।

२. चितवनको वनमा पहिले चित्री पाईन्थे रे (अहिले पनि पाइन्छ) । जसले गर्दा चितवनलाई चित्रि-वन भन्न थालियो जुन अपभ्रंस भएर चितवन हुन पुग्यो ।

३. चित्र वंशका राजाहरूले चितवनमा राज्य गरेकाले चितवन नामाकरण गरिएको भन्ने पनि किम्बदन्ती रहेको छ ।

राहु : एक दैत्य (असुर)

 
समुन्द्र मन्थनको बेला राहु नामक एक दैत्य (असुर) ले धोखा दिएर केहि थोपा दिब्य अमृत खाइ दिएछ ! चन्द्र र सुर्यले यो कुरा थाहा पाई हाले र भगवान बिष्णुलाई चाप्लुसी लगाई दिएछ ! दिब्य अमृत दैत्यको घांटीबाट निल्नु अगावै विष्णुले सुदर्शन चक्र हानेर दैत्यको गला काटी दिएछ ! दैत्यको शिर अमर भएछ र राहु ग्रह बनेछ !

राहु यसै कारणले गर्दा सुर्य र चन्द्रमा प्रति सधै द्वेषभाव राख्दै आएको छ र बेला बेलामा सुर्य र चन्द्रमाको ग्रहण गर्ने प्रयास गरिरहन्छ ! ग्रहण भै सकेपछि सूर्य वा चन्द्र यसै राहुको काटेको गलाबाट निक्लिन्छ र मुक्त हुने गर्दछ !

वैदिक ज्योतिष अनुसार राहुलाई ९ ग्रहमा एक स्थान दिइएको छ । दिनमा राहुकाल नामक मुहूर्त २४ मिनेटको अवधि हुन्छ, जुन अशुभ मानिन्छ रे ! राहु कुनै खगोलीय पिण्ड चाहिं होइन, तर छायाँ ग्रहको रुपमा मानिन्छ !

राहुलाई अधार्मिक व्यक्ति, निर्वासित, कठोर भाषणकर्त्ता, झुठो बोल्ने मान्छे, निराशावादीहरुको देवता पनि भनिन्छ । बौद्ध धर्म अनुसार राहु क्रोध देवताहरु मध्ये एक हो !

केतु

केतु अर्थात एक खगोलिय पिण्ड नभै छाँया ग्रह । स्वरभानु नामक एक असुर । समुन्द्र मन्थनको बेला मोहिनी रुपी बिष्णुले यिनको पनि शिर काटी दिएका थिए । खगोल शाश्त्र अनुसार मानव जीवनमा यसको पुरै प्रभाव रहन्छ । यसको आध्यात्मिक एवं प्राकृतिक प्रभाव असल र खराब प्रभाव दुबै रहन्छ । केही मानिसहरुको लागि ख्याति प्राप्त गर्न यसले ठुलै भुमिका खेल्दछ । केतुको शिरमा प्राय रत्न या ताराले सुसज्जित रहेको हुन्छ जसबाट एक रहस्यमय प्रकाश निस्कने गर्दछ ।
केतुको स्थान प्राय सुर्य र चन्द्रको पथमा एक आपसमा काटिने गरि उल्टो दिशामा १८० डिग्रीमा रहेको हुन्छ । ब्रह्माण्डमा सुर्य र चन्द्रको पथ चलायमान संगै यसको पथ पनि बदलीरहन्छ । पुर्णिमाको दिन सुर्य र चन्द्र एक आपसमा उल्टो दिशामा रहन्छ र केतु वा राहुको पथमा पृथ्वी पर्नाले पृथ्वीको छायाँ चन्द्रमामा परि चन्द्र ग्रहण लाग्ने गर्दछ ।

भुपतिन्द्र मल्लको जुँगा

गुणस्तर भनेको राजा भुपतिन्द्र मल्लको जुँगा हो । ३ सताब्दी पार हुँदा पनि जुंगाको रंग न खुइलेको छ, न उडेको छ ।

स्वयम्भु : जानु भएको होला, नाम थाहा छ कि छैन ?

क्रमश:
१. अवलोकितेश्वर अर्थात करुणामय
२. अमिताभ बुद्ध
३. पद्मसम्भव बुद्ध

काठमाडौमा वरपर हिउँ : फोटो संकलन

चाबहिलको सेतो स्याल नुहाउने "जम्बुकुण्ड"

६ दशक अघि देखि मासिसकेको चाबहिल अवस्थित सेतो स्याल नुहाउने #जम्बुकुण्ड पुनर्जीवित हुने तरखरमा । 

पौराणिक कालमा चाबहिल, असन, इन्द्रचोक, कालिमाटीका नेवार समुदायका मानन्धरहरु साँखुको बज्रयोगिनी मन्दिरमा दर्शन गर्न जाने गर्दथे । एक पटक दर्शन गरेर फर्कने क्रममा राति भएछ । उक्त बेलामा ती दर्शनार्थीहरुलाई एउटा स्यालले चाबहिलको कुटुबहालसम्म सुरक्षा दिएर पुर्याएको र त्यसैबेला देखि नै उक्त स्यालको मूर्तिलाई स्याल राजा अर्थात जम्बूक राजाको रुपमा पूजिने गरेको किम्बदन्ती रहेको छ । ७७ वर्षीय स्थानीय न्हूछेरत्न शाक्यको भनाई अनुसार अहिले पनि साँखु बज्रयोगिनीको पूजा गरेपछि फर्कदा कालिमाटी लगायतका मानन्धर समुदायहरुले प्रसादको एक भाग कुटुबहालस्थित स्यालको प्रस्तर मूर्तिमा चढाउने प्रचलन रहँदै आएको छ ।

यस जम्बूकुण्डमा नुहाई भिजेकै लुगासहित अञ्जुलीमा पानी ल्याएर नजिकैको जम्बूक राजा (स्याल) लाई नुहाई दिने तथा पानी चढाउने प्रचलन पछि सम्म थियो । तर अहिले पानी नभएपछि पूजा मात्र गर्ने चलन छ – शाक्य बताउँछन् । कुण्डको पानी सुकेपछि यो परम्परा नै लोप हुँदै गएको छ ।

श्रोत : https://bit.ly/2Nv8FZI

लोग्ने मान्छेहरुको तिर्थयात्रा !

एकपल्ट, एक बथान लोग्नेमान्छेहरु तिर्थ यात्रा जाँदै थिए । बाटोमा गाइडले राम्रा राम्रा युवतीहरु भेट्न सक्छ, मन नबहकाउँदै अगाडी बढ्न सम्झाए (#भुत, #लसिं, #किचकन्या पनि हुन सक्छ) । नभन्दै बाटोमा असाध्यै राम्री युवती देखा परे । लोग्ने मान्छेहरु "हरि ॐ" जप्दै अगाडि बढे ।

भोलिपल्ट नि यात्रा अघि बढे । एक लोग्नेमान्छेले "हरि ॐ" उच्चारण गरे । बाँकी सबै लोग्नेमान्छेहरु एक्कासी उत्सुकताका साथ कराए ...."खै खै कहाँ छ ?"

मन नबहकाउने तरिका हो ? लोल !

रामपुरको तालपोखरा र तालबाराही मन्दिर !

पाल्पा जिल्ला, रामपुर नगरपालिका ६ अवस्थित तालपोखरा ।

काठमाडौमा चाहिँ एक हुल भुमाफियाहरु भएका ताल, पोखरी जस्ता ईतिहास बोकेका सम्पदाहरु सरकारी मिलोमतोमै मास्दै ब्यापारिक भवन बन्दै छन् । 

यता चाहिँ हाम्रा त्रिचन्द्र कलेजका साथी देवराज देवकोटाको अध्यक्षतामा ६५ रोपनीमा फैलिएको खुल्ला चौरलाई स्थानिय सहभागीतामा खनेर ताल बनाई ताल बाराही मन्दिर स्थापना गरिएको छ । राफ्टिङ संघको पहलमा डुङ्गा चलाइएको छ । ब्यबस्थित पार्क र पिकनिक स्पट बनाइएको छ । आवश्यक परे खेतिको लागि तालकै पानी प्रयोग गर्न सकिने ब्यबस्था मिलाइएको छ । भिजित नेपाल बर्ष २०२० को १०० गन्तब्यहरु मध्य १ गन्तव्यमा पर्न सफल भै नेपाल सरकारबाट रु. ५० लाख बजेट बिनियोजनमा परेको छ ।

रामपुरको एक झलक

रामपुर, कालीगण्डकी किनारै किनार डुल्दै ।

#रामपुर अर्थात तेत्रायुगमा भगवान श्रीराम आएर बसेको ठाउँ । श्रीरामले प्रयोग गरेको #रामकुवा, देवी सिताले नुहाउने गरेको #सिताकुण्ड, भगवान रामले कुकुरलाई चे चे भन्दै खुवाएको ठाउँ #राम्चे, खाना पकाउने गरेको स्थान #रामचुल्हो जस्ता धार्मिक स्थलहरु अहिले पनि प्रख्यात छ्न् ।

जिन्दगी एक पढाई !

संघर्षमय जिन्दगी l पढाई कहिले सकिंदो रहेनछ l विद्यालयको नाम #जीवन l #कक्षा ४० को पढाई चल्दै थियो l सबै जसो #बिद्यार्थीहरु ४० वर्ष नाघेका थिए l

गुरुले बिद्यार्थीहरुको हाजिर लिन थाले :

क्रोध : Present Sir
इगो : Present Sir
संघर्ष : Present Sir
इर्ष्या : Present Sir
पछुतो : Present Sir
उदासी : Present Sir
चिन्ता : Present Sir
इच्छा : Present Sir
रोग : Present Sir
आलस्य : Present Sir
छटपट : Present Sir
मरी सकेको इच्छा : Present Sir
निराशा : Present Sir
मासिक किस्ता : Present Sir
चिढचिढाहत : Present Sir
भविष्यको तनाव : Present Sir
कष्ट : Present Sir
बाधा : Present Sir
फिक्र : Present Sir
समस्या : Present Sir
आलोचना : Present Sir
अस्थीरता : Present Sir
लालच : Present Sir
घमण्ड : Present Sir
आधा ज्ञान : Present Sir

खुशी.....
खुशी...........
खुशी.................. Absent Sir

आनन्द : हाम्रो क्लास मा छैन सर !
मनको शान्ती : बाटोमा आउदैछ सर
सन्तोष : सुतिरहेको छ सर
पूर्ण ज्ञान : Absent Sir
ज्ञान : बाटोमा आउदैछ सर
प्यार : सुतिरहेको छ सर
आशा : छाडेर गयो सर
धैर्य : बेपत्ता भा छ सर
उदारता : बेपत्ता भा छ सर
इमान्दारिता : हरायो सर
विश्वास : हरायो सर
बफादारी : हरायो सर !

पाल्पा अवस्थित अमरनारायण मन्दिर

 
पाल्पा अवस्थित #अमरनारायण मन्दिर ! ४ हजार रोपनी जग्गाको मालिक l कस्तो बिजोग...बिक्रम सम्बत २०५० सालदेखि चरम आर्थिक अभाव भएको कारण "सेल रोटी बाँधेर भण्डारा चलाउने प्रथा" बन्द !!

पाल्पा राज्यमा सेन बंशको पतन पछि पहिलो मुख्तियार काजी अमरसिंह थापा (प्र.म. भीमसेन थापाको बुबा) द्वारा बि. सं. १८६३ मा निर्माण गर्न लगाइएको यो मन्दिर सम्भवत काठमाडौं उपत्यका बाहिर निर्मित प्यागोडा शैलीको सुन्दरतम नमुना हो l आफु शाक्त सम्प्रदायका भएता पनि पाल्पा राज्य माथि विजय पश्चात भौगोलिक बिजय मात्रले नपुगेर संगै सांस्कृतिक बिजय पनि आवश्यक ठानेर स्थानीय बासिन्दाको मन जित्न उनले वैष्णव सम्प्रदायको भब्य नारायणको मन्दिर बनाउन लगाएको भनिन्छ l

सो स्थानमा सेन काल देखि नै एउटा बालगोपालको सानो मन्दिर रहेको बुढापाकाहरु बताउँछन् l यस मन्दिरको गर्भगृहमा भगवान नारायणको चतुर्भुज मुद्रामा कमलमाथि उभिएको धातुको मुर्ति लक्ष्मी सहित विराजमान छन् भने भुइमा बाहन गरुड आसनरत छन् l चार भुजामा शंख, चक्र, गदा र पद्म सुशोभित छन् l दायाँ बायाँ गणेश, बालगोपाल र हनुमानको मुर्तिहरु छन् भने अगाडी शालीग्रामको थुप्रो लगाईएको छ l तीन तल्ले यो मन्दिरको माथिल्लो छाना पित्तलको छ भने बाँकी अन्य छानाहरुमा झिंगती छाएको छ l तेलिया इँटामा बज्र सुर्कीको जोड़ाई र सालका काठको प्रयोग गरि बनाइएको यस मन्दिरको बिशेषता भनेको टुंडालहरुमा कुँदिएको उत्कृष्ट काष्ठकलाका आकृतिहरु र तिनमा ब्यक्त गरिएका कामकलाका बिभिन्न मुद्राहरु छन् l रतिक्रियारत आकृतिहरु भोगबाटै योगको पराकाष्ठा पहिचान हुन्छ भने हिन्दु तान्त्रिक मान्यताबाट प्रेरित देखिन्छन् l कृषि नै जिविकौपार्जनको एकमात्र श्रोत भएको अस्थिर र रताम्य मध्ययुगिन समाज र बौद्ध दर्शनबाट प्रेरित भै जीवनबाट बिरक्तिएको समाजमा असन्तुलन आएको कारणले मानिसहरुलाई ग्राहस्थ जीवनतिर आकर्षित गरेर सन्तान उत्पतिमा प्रेरणा दिनु पनि सार्वजनिक स्थलहरुमा कामोत्तेजक काष्ठकालाहरुको प्रदर्शन गरिनु एक प्रमुख कारण हुन् सक्दछ l

मन्दिर वरपर रहेका अन्य दर्शनीय स्थलहरु मध्ये फूलवारी वरिपरिको पाल्पाको ग्रेटवाल भनेर चिनिने पर्खाल, ऐतिहासिक पोखरीहरु, शिव र विष्णुका पादुका मन्दिर,रुखमा झुन्डिएका चमेरा तथा प्राचिन पाटीपौवा र सत्तलहरु हुन् l मन्दिर स्थापनाको करिब १५ बर्ष पछि बि. सं. १८७८मा मात्र मन्दिर संस्थापकका नाती कर्णेल उजिरसिंह थापाले अमरनारायणको रथ यात्रा सुरु गराएको मानिन्छ l प्रत्येक बर्ष कृष्ण जन्माष्टमीको भोलिपल्ट सुनौलो रथमा भगवानको मुर्ति प्रतिस्थापन गरि काँधमा बोकेर शहर भरि परिक्रमा गराईने यो जात्रा निकै आकर्षक हुन्छ l मन्दिरका संस्थापकले अनवरत रुपमा दैनिक पुजा तथा जात्रा पर्व संचालानार्थ ४ हजार रोपनी खेतको आयश्रोतको ब्यबस्था गरि दिएको भए पनि हाल ति सम्पतिहरुको आयश्रोत मन्दिरले भरपुर उपभोग गर्न पाएको छैन l बि.सं. २०५० सम्म बर्षको ४ पटक तीन फन्के सेल रोटी बाँधेर भण्डारा चलाउने प्रथा आर्थिक अभाव अन्य विभिन्न कारणले बन्द भएको छ l

श्रोत : मन्दिरको प्रांगणमा रहेको ताम्रपत्रमा आधारित

मतिना पारु अर्थात नेवा: प्रणय दिवस

मतिना पारु नेपालमा बसोवास गर्ने नेवार समुदायको एक लोकप्रिय चाड हो । यो चाड यःमरि पुन्हिको भोली पल्ट पर्दछ । पुन्हि भन्नाले नेपालभाषामा पूर्णिमा हो, त्यसको भोली पल्ट, 'पारु' भन्नाले प्रतिपदा बुझिन्छ । मतिना भनेको माया ।

योमरी पुन्हीसँग सम्बन्धित थुप्रै संस्कार र संस्कृतिहरू छन् । लोकप्रिय रूपमा खानाको परिकार यःमरिको चर्चा हुँदै गर्दा यसको वातावरण, मौसम र स्वास्थ्य सँगको सम्बन्ध बारे कुराकानी गर्दा यसको अर्को पक्ष भनेको माया पनि हो । परम्परागत समाज अहिले जस्तो माया प्रेममा विषयमा खुल्ला थिएन । यसरी बन्धनले बाँधिएको समाजमा यःमरि पुन्हिका दिन टोल टोलमा गएर ‘यःमरि फ्वनेगु’ परम्परा अनुसार यःमरि माग्दै जाने क्रममा आफ्नो प्रेमी खोज्ने र प्रेमी सँग सुटुक्क कुरा गर्ने चलन थियो । यसै क्रममा यःमरि पुन्हिकै दिन भेट्न आउने कुराकानी राखेर फर्कनेहरू त्यसको भोलीपल्ट भेट्ने गर्दछन् ।

त्यो दिन ‘मतिना पारु’ । अहिले जस्तो फोन मोबाइल नभएको बेलामा यःमरि फ्वनेगु क्रममा सुटुक्क भेटी, कागजमा लेखेर सुटुक्क आदन प्रदान गरी कता कहिले भेट्न आउने कुरा साट्छन् । त्यसै अनुसार मतिना पारुका दिन भेटघाट हुन्छ । आफ्नो आमा बुबाले नदेख्ने नसुन्ने गरी राती घरमा केटा बोलाउने, आफ्नो घर परिवार बाहिर हुँदा प्रेमी बोलाउने परम्परा थियो ।

चकंद्य:लाई बाहन ? मोडिफाइड टु गाईजात्रा ।

ङालाकेगु नाचको नवदुर्गा नाच "ङालाकेगु नाच" : फोटो सान्दर्भिकता

महाकालीले महिषासुरको बध गरि सकेपछि रगताम्य महाकाली देवी आफ्नो वस्त्र सफा गरि रहेको बेला स्वेत भैरब भने सुन्दर नारीको नग्न सरिर हेर्दै जिस्कीरहेको थिए ! आफुलाई लुकी छिपी हेरेर जिस्काए पछि महाकाली स्वेत भैरबसंग क्रोधित हुन्छ र स्वेत भैरबको खास्टो लुटेर लिन्छ ! भैरबले जति फकाए पनि महाकाली खास्टो फर्काउन मान्दै मान्दैन !

महाकालीलाई मनाउन भैरब बाटो बाटोमा पैसा उठाउन थाल्छ र पैसा चढाएर मनाउन खोज्छ ! क्रोधित महाकाली मान्दैन र भाले कुखुरा खाने इच्छा प्रकट गर्छ ! भैरबले त्यहि पैसाले भाले कुखुरा किनेर महाकालीलाई चढाउँछ ! महाकालीले मुखबाट भालेको टाउको छुट्याई बलि लिन्छ र भैरबले आफ्नो खास्टो फिर्ता पाउँछ !

नेपाली बर्णमाला

 हामीले नेपाली वर्णमाला किताब घोक्यौं मात्र । कहिले बुझ्न प्रयास गरेनौं । नेपाली वर्णमालालाई नियालेर हेरौं :

"प" ले "फ" को #पुच्छर तान्दै जिस्काएको छ ।
"इ" ले "ई" लाई #टुप्पी बाहुन् भन्दै #गिज्जाउँदै बस्छ ।
"ङ" ले "ड" लाई तिमी त #नेवार्नी पो रैछौ ! नाकमा #फुली खै ? भन्दै नाक खुम्च्याउँछ ।
"ष" ले "प" लाई भन्छ, #दलित होस् कि क्या हो , तेरो #जनै नै छैन त ?
"भ" ले "म" लाई भन्छ, कस्तो सोझो रहेछौ ! केही गरेर खान सक्दैन ।
"व" ले "ब" लाई भन्छ, भाई तेरो त #भूँडीमा पनि #हड्डी देखिन्छ । खान पाइनस् कि के हो ?
"३" ले "६" लाई भन्छ : तँसँग त बोल्दिन , उता फर्केर बस् |

अनि यहि नेपाली वर्णमाला घोकेर हामी नेपाली चाहिँ मिलेर बस्नु पर्ने ?