फुसिंख्य अर्थात मनमैजुदेवी

एक दिन राजा गुणकामदेव नागार्जुन डाँडामा सिकारका क्रममा त्यहीँ बास बसेको र राती मनमैजु देवी (अजिमा; ईन्द्रायणी) प्रकट भई चैत्र शुक्ल पूर्णिमाका दिन पुजा अर्चना गरी जात्रा चलाएमा मनोआकाङक्षा पूरा हुने भनी सपना देखेछन्। भोलि बिहान अग्लो स्थानबाट चारैतिर हेर्दा पानीको दह भएको, काँडाहरुको झयाङैझयाङ वीच एउटा मन्दिर र स-साना वस्तीहरु देखेपछि गुणकामदेवले उक्त मन्दिरसम्म पुग्‍ने बाटो निर्माण गरि त्यहाँको स्थानीय वासीलाई जागृत गराई ईन्द्रायणीको नित्य पुजा अर्चना सहित चार दिनसम्म जात्रा गरि पाँचौँ दिनमा ईन्द्रायणी देवीको चिनो स्वरुप छोडिएको हिरामोतीले जडिएको भोटो देखाउँदा गुणकामदेव र स्थानीय वासीको मनको आकाङक्षा पुरा भएकोले त्यस समयदेखी नै मनमैंजुदेवी नामबाटै यस गाँउको नाम मनमैजु रहन गएको मानिन्छ ।

मनमैजुलाई नेपालभाषामा फुसिंख्य:, खुसिंख्य:, मदनपुर पनि भन्ने गर्छन् । नेपाल भाषामा "फुसे" भनेको फेदी र "ख्य:" भनेको चौर वा खेल्ने ठाँउ बुझिन्छ। यी दुबै शब्दको मेलबाट फुसिंख्य: बनेको हो, जसको अर्थ डाँडाको फेदीमा रहेको गाँउ हो । त्यसरी नै "खुसि" खोला र "ख्य:" खेल्ने ठाँउ मिलेर खुसिंख्य: बनेको हो। यसको अर्थ खोलानिरको खेल्ने ठाँउ हो । मनमैजुलाई पश्चिम र दक्षिणमा महादेव खोला र पूर्वमा साङ्गले खोलाले घेरेको हुनाले खुसिंख्य: भनिएको हुनुपर्छ भन्ने भनाइ छ ।

असनको दिब्य माछाको कथा

धेरै पहिले काठमाण्डौं उपत्यकामा एकजना नामूद राजज्योतिष थियो । उसले ज्योतिषी हेरी भनेको कुरा कहिल्यै फरक पर्दैनथ्यो । एकदिन उक्त ज्योतिषको छोरो जन्म्यो । आफ्नो छोरो जन्मेको मिति , तिथी अनुसार उसले ज्योतिषी हेर्दा आफ्नै बुबाको टाउको खाने कारण बन्छ भन्ने नतिजा देखेर ऊ अत्तालिन्छ । अनि के गरुँ कसो गरुँ भन्दै उसले आफ्नो नवजात शिशुलाई आफ्नो चाकरहरुलाई अह्राएर खोलामा बगाउन पठाउँछ । शिशुलाई एकजना दाउरेले भेट्टाउँछ । उसले आफ्नो गाउँमा लगेर हुर्काउन्छ ।
 

राजज्योतिषको ज्योतिषी विज्ञानले तहल्का मच्चाउँदै जान्छ । हुँदा हुँदा बीस वर्षवितिसकेको हुन्छ । 

एकदिन काठमाण्डौं उपत्यकामा अनिष्ट हुन लाग्यो भनेर हल्ला चल्छ । त्यो अनिष्ट के रहेछ भने एउटा ठूलो दिव्य माछा हुरी बतासले ल्याएको रहेछ त्यो काठमाण्डौं उपत्यकामा खस्न लागेको रहेछ । राजज्योतिषले ज्योतिषी हेरिसकेपछि त्यो माछालाई बचाउन सके पूरै विश्व अनिष्ट हुनबाट जोगिन्छ भन्ने ठहर गर्छ । राजज्योतिषले ग्रह , नक्षत्र सबै हेरेर राजालाई भनेर राजकोषको खर्चबाट हालको रानीपोखरी भएको पूरै क्षेत्र जुन पूरै सुख्खा क्षेत्र थियो त्यो पूरै क्षेत्रमा पोखरी बनाउन लगाउँछ र शनिवारको दिन बिहान उक्त पोखरीमा माछा खस्दछ भन्ने ठहर गर्दछ ।

उता दाउरेले हुर्काएका बीसवर्षो जवान युवक पनि आफ्नो पूर्खाको वंशाणुगतगुणको प्रभावले गाउँमै हुर्किए पनि सानैदेखि ज्योतिषीमा रुचिराखी लागिपरेकाले गर्दा २० वर्षो उमेरसम्ममा ज्यातिषीको हरेक कुरामा पारङ्गत भइसकेको हुन्छ । त्यत्तिबेला ऊ पनि काठमाण्डौं उपत्यका घुम्न आएको हुन्छ । राजज्योतिषले अनिष्ट हुनबाट जोगाउन बनाउन लगाएको पोखरी पनि हेर्दछ । उसले पनि आफ्नो ज्योतिष विज्ञानको सहायताले अनुसन्धान गर्दछ । उसले भने त्यत्रो ठूलो खर्च गर्नु नपर्ने २ हात चौडा र ४ हात लम्बाइको क्षेत्रभाग भए हुने भनेर अनुसन्धान गर्दछ । उसले भने रानीपोखरीभन्दा करीब ३०० मीटर परको असन चोकनिर २ हात चौडा र ४ हात लम्बाइको आयात आकारको चिन्ह लगाउँछ र माछा यहाँ खस्दछ भन्ने ठहर गर्दछ । अनि उसले त्यो सानो २ हात चौडा र ४ हात लम्बाइको अत्यन्तै सानो पोखरी बनाउँछ । त्यो चिन्ह लगाएको देखेर काठमाण्डौ उपत्यकाभरी हल्लीखल्ली हुन्छ । यो सानो पोखरी बनाएको कुरो दरवारमा पुग्छ । उक्त २० वर्षो जवान युवकलाई राजज्योतिषको अगाडि हाजिरी गराइन्छ ।

राज ज्योतिष :- मैले अहिलेसम्म ज्योतिष हेरिसकेँ त्यो कहिल्यै मिथ्या भएको छैन ।
जवान युवक :- अब मिथ्या हुनेवाला छ ।

राज ज्योतिष :- यदि तिमीले भनेको मिलेन भने तिमीलाई फाँसी दिइने छ , के यो तिमी मञ्जूर गर्र्छौ ?

जवान युवक :- गर्छु तर यदि हजूरले भनेको मिलेन भने हजूरलाई फाँसी दिइनुपर्छ नि ?

राजज्योतिषलाई आफ्नो ज्योतिषीमा ठूलो घमण्ड भैसकेको थियो । त्यसैले उसले दरवारमा यही प्रक्रियाको लागि तत्कालै कानूनी प्रकृया मिलाउन लगाउँछ ।

जवान युवक :- हजूरले सबै हेर्नुभएको मिल्छ । तर मैले भनेकै ठाउँमा माछा खस्छ किनकी हजूरले हुरीबतासको गतिको हिसाबै गर्नु भएको रहेनछ ।

राजज्योतिष :- म अरु कुरा सुन्न चाहन्न , तिमीले भनेको मिल्यो भने मलाई फाँसी । मैले भनेको मिल्यो भने तिमीलाई फाँसी ।

शनिवारको दिन ठूलो हुरी बतास आउँछ । माछा रानीपोखरीको ३०० मीटर परको असन चोकमा जवान युवकले २ हात चौडा ४ हात लम्बाइबो चिन्हो लगाएकै अत्यन्त सानो पोखरीमा खस्छ ।

राजज्योतिषलाई फाँसी दिइन्छ । जवान युवकलाई राजज्योतिष बनाइन्छ । जवान युवकले राजज्योतिषको घमण्ड तोड्छ । जवान राजज्योतिषले पुरानो राजज्योतिषको सम्पूर्ण कागजातहरु अध्ययन गर्न थाल्छ र उसले आफ्नो २० वर्षअगाडिको कुण्डली फेला पार्छ । त्यसबाट ज्योतिषी हेर्दा पुरानो राजज्योतिष जवान राजज्योतिषको बाउ भएको पत्ता लगाउँछ र कुण्डलीको योग अनुसार आफ्नै बुबाको टाउको खाने कारण बन्छ भन्ने नतिजा निस्कन्छ ।

अंगुलीमालाको कथा (Story of Angulimala)

Journeying in Kosala, the Buddha was warned not to pass through a certain forest, for here, in the deep recesses of the jungle, was the den of a famous robber chief, Angulimala. He was the terror of the whole country-side, for he lived by plundering unwary travelers and had committed many murders. He feared no one, and from the very palace of the king the cries of his victims had been heard many a time. All attempts to capture this desperate man had failed. So he continued his ravages unpunished. 

The people of Kosala now besought the Buddha not to expose himself to the dangers of the robber’s territory. But Gautama knew no fear and heedless of all warnings, he made his way straight to the den of the robber. Angulimala, enraged at this boldness, deter-mined to slay the intruder. 

But when he saw the Buddha, calm and self-possessed, and heard his words of kindness, the robber hesitated. His arm uplifted to kill, hung helpless by his side and his wrath cooled like the embers of a dying fire. 

As the Buddha reasoned with him, he changed his purpose and, before long, had confessed all his sins and declared his faith in the doctrine. When the people saw the new disciple following his master, they were amazed and could scarcely believe that this was the same man who had been the terror of their land for so many years. Angulimala became a monk and was renowned for his holiness.

तिहार : काग तिहार

कागलाई विशेष गरि अशुभ समाचार वाहकको रुपमा लिइन्छ । धर्मशास्त्र अनुसार नरक लोकको अधिपति यमराजले पृथ्वी लोकमा भएका मानिस लगायत सम्पूर्ण जीवित प्राणीको जन्म मृत्युको विवरण राख्ने गर्दछ । त्यस्तो विवरण ल्याउने र लैजाने काम भने कागले गर्ने गरेको मान्यता रहेको छ । आकास मार्गबाट छिटो संदेश ल्याउने लाने भएकोले यमराजले कागलाई आफ्नो दूत नियुक्त गरेका हुन् । आज यमदिप दान गर्नाले यमराजको यातनाबाट मुक्त हुने अर्को धार्मिक विश्वास रहेको पाइन्छ । 

कार्तिक कृष्ण त्रयोदशीको दिन घर आँगनमा सुखद र प्रगतिशील खबर अनि भाग्यका कुराहरुमात्र ल्याओस् भनेर बिहानै देखि विभिन्न खानेकुराहरु पात वा टपरीमा राखी काग पुजा गरिन्छ ।

मृत्युका देवता यम आफ्नो बहिनी यमुनासंग धेरै समयदेखि भेट्न पाएका थिएनन् । यमुनालाई आफ्नो दाजुसंग भेट्न धेरै इच्छा भएर विभिन्न माध्यमहरु मार्फत दाजुलाई भेट्न आउँन निम्तो पठाईन् । उनले यम समक्ष शुरुमा काग, अनि कुकुर, गाई अनि अन्त्यमा आफै गएर दाजुलाई भेटेको प्रसंग छ ।

दाजुलाई भेटेपछि उनले दाजुलाई टिका, फूलमालाले पुजा गरि रंगिन टिका निधारमा लगाएकी थिइन् । तोरीको तेलले दाजु वरिपरि रेखा कोरेर मखमली फूलको र दुबोको माला लगाई दिई पुजा गर्दै भाइटिका लगाएकी थिइन् ।

आज कागतिहारकै दिन समुन्द्र मन्थनका क्षण उत्पति भएका आयुर्वेदका प्रवर्तक धन्वन्तरी ऋषिको सम्झनामा धन्वन्तरी दिवस पनि मनाईन्छ ।

दुई भिक्षु र एक सुन्दर युवतिको कथा (A Story of Two Monks & Beautiful Girl)

A senior monk and a junior monk were traveling together. At one point, they came to a river with a strong current. As the monks were preparing to cross the river, they saw a very young and beautiful woman also attempting to cross. The young woman asked if they could help her cross to the other side.

The two monks glanced at one another because they had taken vows not to touch a woman.

Then, without a word, the older monk picked up the woman, carried her across the river, placed her gently on the other side, and carried on his journey.

The younger monk couldn’t believe what had just happened. After rejoining his companion, he was speechless, and an hour passed without a word between them.

Two more hours passed, then three, finally the younger monk could contain himself any longer, and blurted out “As monks, we are not permitted a woman, how could you then carry that woman on your shoulders?”

The older monk looked at him and replied,
 “Brother, I set her down on the other side of the river, why are you still carrying her?”

बुद्ध र रिसाहा ब्राम्हणको कथा (A Story of Buddha and Angry Bramhin)

One day Buddha walked through a village. A very angry and rude young man came up and began insulting him.

“You have no right teaching others” he shouted. “You are as stupid as everyone else. You are nothing but a fake.”

Buddha was not upset by these insults. Instead he asked the young man “Tell me, if you buy a gift for someone and that person does not take it, to whom does the gift belong?”

The man was surprised to be asked such a strange question and answered “It would belong to me because I bought the gift.”

The Buddha smiled and said “That is correct. And it is exactly the same with your anger. If you become angry with me and I do not get insulted, than the anger falls back on you. You are the only one who becomes unhappy, not me. All you have done is hurt yourself.”

The man looked all confused.

The Buddha continued “If you want to stop hurting yourself, you must get rid of your anger and become loving instead. When you hate others, you yourself become unhappy. But when you love others,” The Buddha smiled,“everyone is happy.”

नेवार गुफा संस्कारमा "बाधा:पिकाएगु" सूर्यदेवसंग विवाह होइन, सूर्य पूजा मात्र हो ।

अचेल थुप्रै ब्यक्तिहरु नेवार कन्याको यती पल्ट बिहे हुन्छ, उति पल्ट बिहे हुन्छ भन्दै गलत व्याख्या गर्ने गरेको पटक पटक सुन्नमा आउन थालेको छ, अझ बाह्रा पिकाएगु वा गुफा निकाल्नुलाई समेत सुर्यदेव सँग विवाह भन्दै गलत प्रचार हुँदै गरेकोमा सजक रहन यो पोष्ट गर्दैछु । कृपया सजक रहौं । कृपया यो पोष्ट पढे पछी मात्र लाइक वा कमेण्ट गरिदिनु होला।

गलत अवधारणाको शिकार भएकाहरुले नेवार कन्याको बिवाह १) सुवर्णकुमार सँग २) श्रीफल सँग ३) सुर्य सँग ४) मान्छे सँग भन्दै पूर्णत: गलत बिचारको बिजारोपण गर्दै आइरहेका छन भने, आफ्नो बर्ग समुदायको साँस्कारीक ज्ञानको अभावले गर्दा अरुले जे भने पनि 'हो' भन्ने मानसिकताले ग्रस्त नयाँ पिढी यसैलाई आत्मसाथ गर्दै लैजादै छन, समयमा नै बिचार पुर्याउन अनुरोध गर्दछु।

नेवार कन्याहरुको विवाह जीवनमा एक पटक मात्र हुने गर्दछ, जुन विवाह वेदोक्त, तन्त्रोक्त, पुराणोक्त र धर्मशास्त्रीय दृष्‍टिकोणले पूर्ण र पारम्परिक हुने गर्दछ। यति मात्र नभै नेवार कन्याहरुको विवाह सामाजिक र स्वास्थ्य बिज्ञानका दृष्‍टिले समेत आधुनिक बिचारधाराले भरिपूर्ण भएको देखिन्छ, जुन कुराहरु सप्रशङ्ग व्याख्या गर्नु पर्दा थोरै समय र थोरै शास्त्रीय ज्ञान र थोरै लेखाइले पटक्कै पुग्दैन, कुनै अर्को पोष्टमा लेख्ने प्रयास गरौंला । यहाँ प्रसङ्ग अर्कै रहेको हुँदा, यत्ति सम्म भन्न सकिएला कि शास्त्रीय मान्यता अनुसार रजोवती हुनु पूर्व कन्याको कन्यादान र सिन्दुरारोहण भैसक्नु पर्ने र साथै बाल विवाहको दुस्परिणाम बाट पनि जोगिनु पर्ने चुनौतिलाई आत्मसाथ गरी आदीकालका नेवारका पुरोहितहरुले यस्तो बिधी प्रतिपादन गरे, जुन बिधीले धर्म शास्त्रीय मान्यता पनि नमेटिने, सामाजिक शास्त्रीय कुरालाई पनि बल पुग्ने गरी "इही" को संकल्पना लागु गरेका थिए हुन हाल सम्म पनि प्रचलन रहेको पाईन्छ, यसलाई 'बेलबिवाह', 'श्रीफलबिवाह', 'सुबर्णकुमार कन्यादान' आदी नामले पनि जनाउँने गर्दछ । अर्थात, विवाहको लागि 'वर' वा दुलाहाको अनुपस्थितिमा उनको प्रतीक मानी 'बेल'सँग विवाह गरिदिने र सोही बेल-स्वरूप वरलाई कन्याले आफु बयस्क भएपछी मात्र खोजेर, रोजेर आफु मनखुसी स्वयंबर गर्न पाउने नियम नेवार समाजमा रहेको छ। यसले के जनाउँदछ त भन्दा एउटै विवाहको बिधीलाई दुइ भागमा बिभाजन गरी, आधा बिधी रजोवती हुनु पूर्व बाल्यकालमा र बाँकी आधा बिधी रजोवती भईसकेपछी अर्थात बयस्क भयेपछी गरिने चलन नेवार समुदायमा रहेको पाईन्छ।

अचेल हिन्दी फिल्मी प्रभावका कारण, जन-मानसमा सिन्दुर हाल्दैमा विवाह पूर्ण हुने, अथवा कन्यादान गर्दैमा विवाह पूर्ण हुने भन्ने सोच धेरैमा रहेको पाईन्छ। तर सिन्दुरहाल्नुको अर्थ विवाह मात्र नभै आफ्नो कूलको ढुकुटीकी श्री-लक्ष्मी वा भनौ गृहलक्ष्मीको प्रसाद ग्रहण गर्न पाउने अधिकार भन्ने पनि बुझाउदछ, अर्को अर्थमा श्रिङ्गार गर्न पाउने नारी अधिकार, जुन अधिकार प्रयोग गरी श्रीमानको दिर्घायुको कामना गर्न मिल्ने भन्ने अर्थ लाग्दछ । त्यस्तै, कन्यादानको अर्थ पनि अभिभावकत्व हस्तान्तरण हो, इही गरिदा नारायण स्वरूप सुवर्णकुमारलाई अभिभावकत्व हस्तान्तरण गरिन्छ, जस्को अर्थ कन्याको जीवनमा आउने बाधा अड्चनलाई स्वयं इश्वरले अभिभावक रहेर रक्षा गरिदिनु भन्ने अर्थ लाग्दछ ।

अब प्रशङ्गमा प्रवेश गरौं ।

नेवार समुदायमा कन्याको जीवन संस्कारहरुमा प्रमुख त 'इहि' अनि 'बाह्रा' र त्यसपछी 'इहिपा' गरिने प्रचलन रहेको छ। इहि र इहिपा एउटै विवाह संस्कारलाई बाल्यकालमा आधा र बयस्क भएपछी आधा गरी पूर्ण विवाहमा रूपान्तरित गरिने संस्कार हुन । बिचमा आउने बाह्रालाई समेत अचेल विवाह हो भन्ने गलत प्रचार भईरहेको छ, अझ कोही कोही त शुभ उत्सव मानि भोज नै मनाउने समेत चलन देखिन थालेको पाउँछौ । बिगतमा बाह्रा भ्वय् धुमधामले मनाउने प्रचलन थिएन, अझ बाह्रा भ्वय् भनेको कन्याकी सखीहरु र अन्य महिलाहरुले बाहेक पुरुषहरुले खाँदैन थिए पनि । अचेल बाह्रा पिकाएगुलाई 'सुर्य दर्शन', 'गुफा-निकाल्ने' मात्र नभै सुर्य सँग विवाह हो भनेर समेत प्रचार गर्न थालेका छन । यो कता बाट यस्तो गलत प्रचार आयो खोजिनिती हुनु जरूरी पनि छ ।

गुफा निकाल्नु अथवा बाधा: पिकायेगु गरिदा पढिने संकल्प वाक्यमा "प्रथम रजोदर्शन दोष शान्तये श्रीसुर्य पूजानादी " भनी पढिन्छ, अर्थात प्रथम पटक रजोवती भएर १२ दिन सम्म सुर्यलाई नहेरेको दोष शान्त गर्न सुर्यको पूजा गरिने भनिएको हो। यो भनेको कन्याको बयस्क भएको सूचक संस्कार हो, जसमा उनलाई कूलकी थकालिनकिंले बयस्क महिलाहरुले गर्ने श्रिङ्गार समेत गरिदिन्छिन, जुन शास्त्र सम्मत बिधी हो। नेवार समुदायलाई खराब देखाउने नियतले नेवार कन्याको जतीपटक पनि विवाह हुन सक्छ, कुनै निश्चित श्रीमान भन्ने हुँदैन भन्ने मनसाय देखाउन यती-पल्ट र उतिपल्ट बिहे हुन्छ भनी जुन गलत व्याख्या भैरहेको छ, यसलाई समयमा नै नेवारहरुले बुझ्न जरूरी छ। बिज्ञ संग सर-सल्लाह नगर्ने, पण्डित पुरोहित सँग संस्कारको शास्त्रीय व्याख्या नसोध्ने, आँफै जानिफकार हुने, आँफै संस्कृतिबिद् भैदिनेहरु बाट गलत व्याख्या धेरै हुँदैछन, सजक रहौं। हाम्रा शताव्दियौ अगाडि देखिका पुर्खाले लेखेका थ्या-सफूहरुमा के भनिएको छ, बिचारै नगरि यस्ता गलत व्याख्या आफु मनखुसी हुँदैछन । पुराना थ्या-सफूहरुमा "बाधा:पिकाएगु" संस्कारलाई "गर्भाधान संस्कार" भनिएको छ, ‘सुर्य-दर्शन’ समेत कतै भनिएको छैन। "बाधा:भ्वय् नय् मत्य:, बाधा:भ्वय् वने मत्य:, बाधा:च्वम्ह मचाया पासापिं जक वनी " भन्ने परम्परा अझै धेरै घर बाँकी नै छन। समग्रमा बाधा:पिकाएगु संस्कार "सुर्य विवाह" पटक्कै होइन, सुर्य पूजा मात्र हो। उहिले उहिले वाल विवाह हुने समयमा कन्याको निश्चीत उमेर पुगेपछी जव रजोवती भएर बयस्क हुन्छिन, तव बार्हौ दिनमा कन्याकी श्रीमानले यज्ञ गरी धार्मिक तवरले गर्भस्थान पवित्र गर्ने कार्य नै अचेलको बाधा:पिकाएगु संस्कार हो। यसलाई अचेल राजोपाध्याय र बज्राचार्यहरुको विवाह पश्चात 'सँ प्याकेगु' संस्कार गरिये जस्तै नै संस्कार हो भन्न सकिन्छ, तर छुट्टै विवाह नभै मात्र सुर्य पूजन कार्य हो ।

नेवार कन्या बाह्रा बस्दाको समयमा केबल महिलाहरु मात्र बसि उनलाई उमेर अनुसार आउने शारीरिक र मानसिक परिवर्तनहरु, ब्यक्तिगत स्वास्थ्य शिक्षा, बयस्क नारीले सम्मानजनक ढङ्गले समाजमा आफ्नो प्रस्तुतिकरणको शिक्षा आदिका बिषयमा परीपक्व महिलाहरुले ज्ञान दिने गर्दछन । बाह्रा-कोठामा 'बाह्रा-ख्या:'ले कन्याको रक्षा गर्नेछ भन्ने मान्यता पनि रहेको छ। बाह्राकोठा वास्तुगत रूपले सुर्यको प्रकाश सिधै भित्र नआउने तर परावर्तित प्रकाश मात्र भित्र आउने, दोहोरो हावा चल्ने अर्थात प्रशस्त हावाको प्रवेश वा भनौ अक्सिजन प्रशस्त पुग्ने हुनु पर्ने पारम्परिक मान्यता रहेको छ।

आदिकालको गर्भाधान संस्कारबाट बिकसित हुँदै आजको युगमा 'बाह्रा च्वनेगु, बाह्रा तयेगु, बाह्रा पिकायेगु' सम्म आइपुग्दा यसलाई कहिले राख्ने हो भन्ने बिषयमा पनि धेरै नेवारहरु अलमल्लमा परेको देखिन्छ। यो उमेर अनुसार आउने प्राकृतिक परिवर्तन र त्यस सँग सम्बन्धित शिक्षा दिने बिषय भएकाले धेरै सानो उमेरमा बाह्रा राख्नु उपर्युक्त हुँदैन, किनकी निश्चित उमेर नपुगी बयस्क शिक्षा दिइदा बालिकाले नबुझिने पनि हुनसक्दछ । त्यस कारण महिला स्वास्थ्य सँग जानकार महिला बर्ग सँग नै परामर्श आवश्यक हुने गर्दछ। प्राकृतिक रूपले आँफै बाह्रा बसेको अवस्था भएमा महिला बर्गले उचित ब्यवस्था गरी चाजो-पाजो मिलाउनु पर्दछ। ज्योतिषीय दृष्‍टिकोणले, शुभ मुहुर्त देखाएर राख्नु पर्ने भएमा, बर्ष भरिमा यस्तो १२ दिन छनौट गर्ने गरिन्छ जुन भित्र २ पक्ष, २ शनिबार, २ आइतवार, २ फरक महिना नपर्ने गरी महिला बर्गले सगुन दिएर राख्ने प्रचलन रहेको छ।

उचित उमेरमा उचित जीवन शिक्षा पाएकी नेवार बालिकाले भविस्यमा आफु, आफ्नो परिवार र आफ्नो समाजलाई राम्रो बाटोमा डोर्याउन सकून, नराम्रो चाल चलन र अरुको छल-कपट बाट बच्न सकून, आफ्नो स्वास्थ्यको हेरबिचार आँफै गर्न सकुन, जीवनलाई रस दिन श्रिङ्गारिक ज्ञान प्राप्त गरून आदी कामना गरी गरिने बाह्रा संस्कार, जसमा श्रीसुर्यदेवलाई समेत १२ दिन सम्म बेवास्ता गरी लुकेर ज्ञान प्राप्त गर्ने बिधी हो भन्नु उपर्युक्त हुन्छ। १२ दिन सम्म लुकी-छिपी रहेर ज्ञान प्राप्त गरेकोमा सूर्यभगवानको नित्य दर्शन नगरेकोले सुर्य-दोष नलागोस भनी श्रीसूर्यदेवलाई पूजा गर्‍यो भन्दैमा सुर्य सँग विवाह हो भनिनु अज्ञानता नै मान्नु पर्दछ।

- बिजय शर्मा राजोपाध्याय (नेवा:पुरोहित)

Original Link : https://goo.gl/dj8pJx

- फोटो : Facebook : Newa People 

बसन्तपुर : कबिन्द्रपुर

प्रताप मल्ल (१६४१-७४) ले बनाउन लगाएको यो ३ तल्ले मन्दिरभित्रको तल्लो तल्लामा नाच्दै गरेको नाट्यश्वर महादेवको आकृति पाइन्छ । धेरैले यसलाई नास: द्य: पनि भन्ने गरेको पाइन्छ (मेरो बुझाईमा नाट्यश्वर महादेव र नास: द्य: अलग अलग हुन्) । प्रताप मल्ल आफैमा एक अमुर्तकलाको सौखिन, पारङ्गत र थुप्रै नृत्य तथा संगीतहरुमा निपुणता भएको राजा थियो । प्रतापमल्लले आफैले आफुलाई "कविन्द्र" उपाधी दिई एक कविन्द्र राजाको रुपमा चिनाएको थियो, यसैको नामबाट यो मन्दिरको नाम कबिन्द्रपुर रहन गएको थियो ।

प्रताप मल्लले यो मन्दिर बनाउनुको मुख्य उद्देश्य चाहिं प्रताप मल्लको नर्सिम्ह: देवतासंगको डर थियो । एक दैत्य नृत्यमा राजा प्रताप मल्लले नाचको नक्कल / अनुकरण गर्दा नर्सिम्ह: देउता प्रति एक आहत / चोट पुर्याउने खालको अभिव्यक्तिले गर्दा उनको मनमा डरले डेरा जमाएको थियो । कबिन्द्रपुर मन्दिर बनाउनुको मुख्य उद्देश्य यसैको प्रायश्चित थियो । मन्दिरको तल्लो तलामा मुख्य मुर्तिको साथसाथै प्रतापमल्लको अभिलेख पनि राखिएको पाइन्छ ।

सार श्रोत : An Introduction to Hanuman Dhoka, by Ludwig F. Stiller, S.J.

पारिजात फूलको कथा

पारिजातक एक राजपुत्री थिइन् । तिनको अगाध प्रेम सूर्यसँग कायम हुन्छ । पछि गएर सूर्यले तिनलाई तिरस्कार गर्छन् । प्रेमपीडामा पारिजातले आत्महत्या गर्छिन् । दाहसंस्कार हुन्छ । त्यहाँको खरानीबाट एउटा वनस्पति पैदा हुन्छ । त्यही हो, पारिजात । 

पारिजातको फूल महिलाको नाकको फुलीझैँ फक्रिएको हुन्छ र चाँदी जस्तै सेतो हुन्छ । फुलीको नली भने सुन्तले रंगमा अलि पहेँलो पहेँलो हुन्छ। यस फूलप्रति इन्द्र, कुवेर, कृष्ण र सत्यभामा समेत मोहित भएका शास्त्रोक्तिहरू भेटिन्छन् ।

रातको सन्नाटामा बोटै भरी फूल फुल्दछन्, तर सूर्योदय हुनुअगावै सबै झरी पनि हाल्छन् । शायद सूर्यलाई तिरस्कार गर्छन् यी फूलहरू । अनेक देवदेवीको प्रिय यो फूल बटुल्न साँझैदेखि पारिजातको बोटमुनितिर चोखो कपडा वा नाङ्लो ओछ्याउने प्रचलन छ । बोटबाट फूल टिप्न हुन्न, पाप लाग्छ भन्ने जनविश्वास निकै प्रबल छ । यस वनस्पतिको प्रजातीय नाम आर्वोटि्रस्टिसले पनि दुःखित वृक्ष भन्ने नै अर्थ जनाउँछ । पारिजातको पूरा नाम ग्रीक भाषामा Nyctanthes Arbor-Tristis को अर्थ लगाउन थाल्यौँ भने 'रातमा फुल्ने दुःखित वृक्ष' भन्ने कुरा खुल्न आउँछ । यसको सुगन्ध र रातको महकलाई लिएर कतैकतै यस फूललाई रातकी रानी पनि भन्ने चलन छ।

आऊँ, महिनाबारीका बखत धेरै रगत बग्ने, घाउ, दीर्घ खालको ज्वरो, दम, कफ, कब्जियत, जोर्नी र मांशपेसी दुखेको, कपाल फुल्ने र झर्नेमा पातको रस खाइन्छ, दलिन्छ । पातलाई पानीमा हाली मधुरो आगोमा पकाई साइटिकामा दलिन्छ ,खाइन्छ । पात र फूललाई तातो पानीमा हाली सुत्केरी महिलालाई ख्वाउँदा छिटो साल–नाल झर्छ । अनुहारलाई चम्किलो बनाउन यसको फूलको लेदो दलिन्छ । तालु खुइलिंदा र स्कर्भीमा बीउको धूलो दलिन्छ / खाइन्छ ।

चोभार - आदिनाथ लोकेश्वर

चोभार - आदिनाथ लोकेश्वर

दानासुर र कच्छपासुरको बधपछि कालान्तरमा प्रभावतीय तिर्थमा पानी सुक्दै गएपछि चैत्र शुक्ल अष्टमीको दिन देवताको मूर्ति फेला परेछ । यसलाई बाजा गाजाका साथ चोभारमा लगी बहालको मन्दिरमा विराजमान गराइए । ग्रह, दसा, रोग, भयबाट मुक्त पार्ने धन धान्ने कार्यसिद्धि आदि वर दिने देवताको रुपमा मानिने यस देवतालाई आनन्ददायी लोकेश्वर, लोकनाथ, आदिनाथ, चोभाद्य: आदि नामले पुजिंदै आएको छन् ।

भक्तजनहरुले महिना महिनामा अष्टमीका दिन उपोसध व्रत बसी सप्त विद्यानोत्तर सत्तो पूजा गरी ध्वजा–पताका, भाँडा–कुँडा, गर–गहना, आदि चढाउने गरिआएका छन् । यो मन्दिरको विभिन्न भागमा हालसम्म पनि यस्ता सामानहरु रहेको देखिएको छ । 

चोभार - किम्बदन्त १

आदिनाथ लोकेश्वर सिद्धिपुरका देवता थिए ! अति असिना पानीको कारण सिद्धिपुरबासीहरुले यस देवतालाई गोदावरी खोलामा फ्याकी दिएको थियो ! पानी सुक्दै गएपछि भेटिएको यस देवतालाई नन्द ग्वाले चोभारमा खाली रहेको बसुन्धरा मन्दिरमा बस्न अनुरोध गरेकोले नख्खु खोलाको दोभानबाट माथि चोभार डाडाको गाउँतिर हेरी रहेकोले (च्वे भाय्) चोभाद्यः भन्ने गरेको भनाइ छ । माथि बहालमा रहेको देवता भएकोले नेवारीमा च्वे बहाले च्वम्ह द्यः भनी चोभाद्यः भन्ने गरेको पनि भनि आएका छन् । यसैको नामाकरणबाट अपभ्रम्स भई यस डाँडालाई चोभार भन्ने गरेको पाइएको छ ।

चोभार - किम्वदन्त २

स्वयम्भू पुराण अनुसार द्वापर युगको अन्त्यमा महामञ्जुश्रीले खड्ग प्रहार गरी कच्छपा पर्वतलाई दुई टुक्रा पारी पानी पठाएपछि यो डाँडाको नाम कपोतल पर्वत कच्छपा गिरी नामले मञ्जुश्रीका उपाशकहरुलाई बस्ती बसालेको चोभार हो भन्दछन् ।

बुङ्गमति : हयांग्रिव भैरव र भीमसेनको मितेरी कथा

कुनै बेला भिन्द्यो: अर्थात भीमसेन र हयांग्रिव भैरव मित थिए, एक दिन भैरवले आफ्नो मित भिन्द्यो:लाई एक चाडमा पाहुना बोलाउछन, जुन बुङ्गमतीमा "खिचाबु म्ये स्याइगु" को दिन हुन्छ, यो भनेको पाटनमा बुङ्ग:द्यो: रथमा राख्नु भन्दा ३ दिन अगाडी हो । त्यो दिन भैरवले आफ्नो मितलाई भोज खुवाउन भनि हयांग्रिव भैरवको मन्दिर अगाडी राखेर सिंगो राँगो सत्कारपुर्वक खान दिन्छ, जुन राँगोलाई मारी छाला निकालेर त्यहि छालाले त्यो राँगोलाई छोपिराखेको हुन्छ । तर हयंग्रिव भैरव स्वयम् भने मन्दिर पछाडिको चोकमा बसेर अर्कै राँगो मारेर खाइरहेको हुन्छ । त्यसलाई देखेर भिन्द्यो: आफुलाई चाही मरेको राँगो खुवायर आफु चाहिँ जिउदो खाईराख्यो भनेर रिसाएर जान्छ । खिचाबुम्ये स्याइगुको दिन दुइ ठाउमा बलि दिनुको कारण यहि हो । पछि मोहनी जात्राको बेलामा उक्त भिन्द्यो: पुन आएर भैरवलाई बाहिर जानै दिन्न भनेर खुट्टा फैलाएर ईखा (मत्स्येन्द्र बहालको दक्षिण प्रवेश) मा बसिराखेको हुन्छ । त्यो जात्राको पहिलो दिन थियो । जसको कारणले गर्दा आजु-अजी जात्राको खटलाई मत्स्येन्द्र बहालभन्दा बाहिर लगिदैन । मत्स्येन्द्र बहाल भन्दा बाहिर जात्रा गरिदैन ।

त्यसरी खुट्टा फैलाएर बसे पछि नागेर जान नमिल्ने भए पछि पहिलो दिन मत्स्येन्द्र बहाल भित्र मात्र जात्रा हुन्छ । भोलि पल्ट दशमीको दिनमा हयंग्रिव भैरवले हनुमानलाई बुङ्गमतिमा जात्राका लागि निम्तो बोलाउछ, अनि हनुमान आएर किन भन्ने जिज्ञासा भैरव सामु राखे पछि भैरवले भएका सबै कुरा बेला बिस्तार लगाई, अब तिमीले उक्त भिन्द्यो:लाई बाँसको टुप्पोले यहाँबाट हटाइदिनु पर्यो भनि आग्रह पश्चात खुट्टा फैलाएर बसेका भिन्द्यो:लाई बाँस (धुसाँ पं) को टुप्पोले अंकुस लगाएर हुत्त्याईदिन्छ, जुन भिन्द्यो: हनुमानको त्यो हुत्त्याईले दोलखामा हाल रहेको दोलखा भीमसेन ठाउँ सम्म पुग्छ । त्यसैले दोलखा भिमसेनको मन्दिरमा रहेको भीमसेन बुङ्गमतीबाट हुत्त्याइएको भीमसेन हो भानिन्छ ।

यसरि हुत्त्याइए पछि बाटो खुला भए पछि मात्र जात्रालाई मत्स्येन्द्र बहालभन्दा बाहिर लगेर दशमी र एकादसिको दिनमा पुरा बुङ्गमति घुमाएर जात्रा गरिन्छ ।

खोइचा, बुङ्गमति-९ मा पनि हनुमान रहेको छ, जुन हनुमान एक पहरा दिदै बसेको हुन्छ, कतै हुत्त्याइएको भिन्द्यो: फेरी फर्केर आयो भने भगाउन बसेको हुन्छ र बेला बेलामा जागेको हनुमान विभिन्न ठाउँमा बाँसमा चद्नुको अर्थ कतै भिन्द्यो: फर्केर आयो कि आएन भनेर हेरेको हो । यसैकारण दशमीको दिनमा मत्स्येन्द्र बहालमा हनुमान बोलाउनु भन्दा पहिला खोइचामा गएर पुजाआजा गर्नु पर्ने हुन्छ । त्यहाँ पुजा सकी सकेर फर्के पछि मात्र मत्स्येन्द्र बहालमा हनुमान जगाएर बोलाउने कार्य सुरु हुन्छ । अरु ठाउँमा खड्ग जात्रा भए जस्तै बुङ्गमतीमा पनि खड्ग जात्रा हुन्छ तर यो कुरा धेरै कमलाई मात्र थाहा छ । मध्यरातमा हुने यो जात्रा सिर्फ पानेजुहरुको उपस्थितिमा नवमीको रात बुङ्गमति देखि खोइचा सम्म निरन्तरता हुन्छ । जुन खड्ग पद्मपानी लोकेश्वोर बुङ्ग:द्यो:को हो र बुङ्ग: द्यो:को मन्दिरमा रहेको छ ।

हयंग्रिब भैरवबाट आग्रह भए बमोजिम टुप्पोले हुत्त्यौनु पर्ने हुन्छ, जसको कारण जात्राको बेलामा हेर्न सक्नु हुन्छ अरु सबै ठाउँमा बाँसको फेदलाई अघि लान्छ तर ईखातिर लग्दाखेर बाँसको टुप्पोलाई अघि राखेर तान्छ ।

पहिला पहिला आजको दिनमा कार्य विनायक परिसरको पपुख्य:मा भैरव नाच्न आउथ्यो भैरवले लगाएको गर-गहना तथा अन्य बाजाहरुको ताल र नाचको आवाज प्रस्टै संग टाढा टाढा सम्म सुनिन्थ्यो । पछिल्लो पटक बि.सं. २०२४ सालमा सुनिएको थियो जसको केहि समय पछी सुनको जलप लगाइएको पुरानो आजु-अजी (श्री मनकामना माई) को मुर्ति चोरी भयो र तट पश्चात आज सम्म पनि त्यस्तो नाचको आवाज सुनिएको छैन । मुर्ति चोरी भएको बर्ष आजु-अजीको जात्रा फोटोलाई खटमा राखेर जात्रा गरिएको थियो । पछि स्थापना गरिएको आजु-अजीको मुर्ति त्यहि फोटो पौभा:लाई आधार मानेर बनाईएको थियो ।

 श्रोत : बुङ्ग बुङ्गमति अमरापुर (फेसबुक)

बुङ्गमति : हयांग्रिव भैरव र मनकामना माईको कथा

पहिला पहिला बुङ्गमति रथमा राख्नु भन्दा ३ दिन अघिको दिनमा कार्यविनायक परिसरको पपुख्य:मा हयांग्रिव भैरव नाच्न आउने गर्थ्यो रे । भैरवले लगाएको गर-गहना तथा अन्य बाजाहरुको ताल र नाचको आवाज प्रष्टसंग टाढा टाढासम्म सुनिन्थ्यो रे । पछिल्लो पटक बि.सं. २०२४ सालमा सुनिएको थियो जसको केहि समयपछि सुनको जलप लगाइएको पुरानो आजु (श्री मनकामना माई) को मुर्ति चोरी भएपश्चात त्यस नाचको आवाज सुनिएको छैन रे ।

कथाअनुसार बुङ्गमतीमा आजु-अजी (मनकामना माई) को जात्रा हुँदा गोर्खामा अवस्थित मनकामना माइको मन्दिरको ढोका बन्द रहन्छ । नवमी, दशमी र एकादशी गरि तीन दिन हुने आजु-अजी जात्राको बेलामा तीन दिन नै उक्त मन्दिरको ढोका बन्द रहन्छ र कुनै किसिमको पुजाआजा गरिदैन । पुजाआजाका लागि आएका भक्तजनलाई पनि उक्त मन्दिरका पुजारीले उल्लेखित तीन दिन सम्म कुनै किसिमको पुजाआजा हुदैन, यदि पुजा गर्ने पर्ने भए बुङ्गमतीमा गएर पुजाआजा गर्न जानु भनि फर्काउने गर्दछ ।

एक किम्बदन्ती अनुसार बुङ्गमतीका आजु-अजी मध्ये आजु केहि दिन घर नफर्केको हुन्छ । घर नफर्केका आजुलाई खोज्न अजी घरबाट निस्किएर आजुको खोजीमा यताउता गर्दै जाँदा हालको गोर्खामा अवस्थित मनकामना माइकोमन्दिर रहेको स्थानमा पुगे पछी आराम गर्न भनि रोकिदाँ त्यहीं विराजमान हुन पुग्छिन । यसरि आजुको खोजीमा निस्किनु भएकी अजी उक्त ठाउँमा विराजमान हुँदा मनकामना माईको नामले चिनिन्छिन । यसै कारण मोहनिको तीन दिन नवमी, दशमी र एकादशी बुङ्गमतीमा आजु-अजीको जात्रा हुँदा गोर्खामा अवस्थित उक्त मन्दिर बन्द गरि कुनै किसिमको पुजाआजा सम्पन्न गरिदैन र आएका भक्तजनलाई पनि बुङ्गमतीमा गएर पुजा गर्न भनि फर्काउने गर्दछ ।

पछि आजुको खोजीमा निस्किनु भएकी अजीलाई हयांग्रिव भैरवले भेट्टाउनु हुन्छ र सम्झाई बुझाइ आफ्नो घरमा लानु हुन्छ र र घरमै राख्नु हुन्छ अनि थरि थरिका खानेकुरा दिएर फकाउनु हुन्छ । आजु घर फर्केपछि अजिलाई आफ्नो घरमा नपाए भएपछि वरिपरिकाबाट हयंग्रिव भैरवले आफ्नो घरमा राखी राख्नु भएको छ भन्ने खबर पाएपछि आजु हयंग्रिव भैरवको घरमा गइ अजिलाई लिन जानु जान्छु तर हयंग्रिव भैरवले आफ्नो घरमा छिर्न दिनु हुन्न । यसै कारण जात्राको एकदिन भए पनि आजु-अजीलाई हयंग्रिव भैरवको मन्दिरमा राखेको हामि देख्न सक्छौ भने अजीलाई हयंग्रिव भैरवसंगै राखिन्छ र आजुलाई बाहिर पट्टि राखिन्छ । जात्राको क्रममा एक शब्दको निकै प्रयोग भएको हामी सुन्न सक्छौ त्यो हो 'अवे अवे', वास्तवमा यो अवे अवे भन्ने शब्द अभय अभयको अपभ्रम्स भएर आएको हो जसको अर्थ 'भय' डर नभएको भन्ने जनाउछ ।

पहिला पहिला हयंग्रिव भैरव घुमघाममा निस्किदा लुभु पुगेपछि रात परेको हुन्छ । रात कटाउन निदाउंदा भोलिपल्ट बिहान भएको चाल नपाएर सम्पूर्ण लुभुबासी जम्मा भएर हयंग्रिव भैरव सुतेको हेरी रहन्छ । हयंग्रिव भैरव हो भन्ने थाहा पाएका लुभुबासीले हयंग्रिव भैरव निन्द्राबाट ब्युँझे पछि ठुलो भोजनको निम्ति आग्रह गर्छ जसमा पशुबली पनि रहेको हुन्छ । तर हयंग्रिव भैरबले त्यतिबेला लाजले भनेको हुन्छ कि 'म बली लिन्न अरु भोजन गर्छु तर यो पशुको बली म ग्रहण गर्दिन' । यसरी सम्पूर्ण लुभुबासीको अगाडी बली लिने नगरेको बताएर फर्केको हयंग्रिव भैरव आज सम्म पनि आफुले बली लिने गरे पनि यदि कोहि लुभुबासी आफ्नो नजिक या वरिपरी भयो भने बली दिन लागेको पशुलाई 'मु हायकेको' गर्दा 'मु हाईमखु' भन्ने किम्बदन्ती सर्वसाधारण राख्ने गर्दछन । 'मु हायकेको' भनेको बली दिन लागेको पशुको जिउमा जल छर्काएर उक्त पशुले आफ्नो जिउमा रहेको जललाई जिउबाट हटाउन आफ्नो जिउ हल्लाउने एक प्रक्रिया हो । जुन प्रक्रियालाई बली दिन लागेको पशुलाई, बली दिनु भन्दा पहिला त्यहि पशुबाट अनुमति लिनु सरह मानिन्छ ।

 

टुटेश्वर महादेव

भगवानको नाम चाहिँ टुटेश्वर महादेव । जोडीहरु आइ भित्तामा "आइ लभ यु" कोर्नेहरुको भिड लाग्ने गर्छ रे ।


टुटेश्वरनाथ महादेव मन्दिरको एक चिनो आलेख अनुसार बि.सं. २००१ सालमा जंगल फडानी गर्ने क्रममा रुख कटान गर्दैै जाँदा घना जंगलको घारीमा शक्तिशालि ढुंगाको साँढे भगवान जिर्ण फेला परे ।

पहिले मानिसहरु शान्दार भन्ने जातका राम्रा काठहरु लिन दक्षिणतिरबाट उत्तर तिरको जंगलमा आउने गर्थे । शान्दारका रुखहर खोज्ने क्रममा चारैतिर खोलाले कटान गरि बाँकी रहेको एउटा सुन्दर डाँडामा (कैलाश पर्वत) अदृश्य रुपमा रहेको ढुंगाको जिर्ण साँढे (बसहा) फेला परे । उनीहरुले कसैले नदेख्ने गरि राती खोलैखोलो चोरेर लान खोजे ।

जर्बजस्ती टाइर गाडामा लोड गरे । लाँदालाँदा गौशाला बजारमा खाल्डे बजार भन्ने स्थानमा टाइर गाडाको धुरा भाँचियो । धुरा बनाएर कति लोड गर्दा पनि भएन । उनीहरु छाडेर गए । उनीहरु पछि घर गएर अन्य कोही मानिसहरुलाई समेत बोलाएर फलामे धुरा लिएर आए । फेरी धुरा भाँचिएको ठाउँमा आउँदा त्यहाँ त्यो ढुंगा थिएन । खोज्दै जाँदा पहिलेकै घनघोर जंगलमा भेटियो । फरी टाइर गाडमा लोड गरेर लान खोज्दा पहिले धुरा भाँचिएको स्थानमा फलामे धुरा भाँचियो । उनीहरु ढुंगा महादेव भएको भन्दै माफी माग्दै त्यहाँबाट उनीहरु फर्किए । सत्यवादी ढुंगा फेरी पहिलाको ठाउँमा फेला परे ।

नयाँ फडानी र शक्तिशाली ढुंगारुपी महादेवका कारण किसानहरुको खेतमा उब्जनी राम्रो हुन्थ्यो । भगवानले आफूलाई समाजमा चिनाउन आफ्नो शक्ति प्रर्दशन गर्न किसनको खेतको बाली खाइदिने गर्थे ! एक दिन किसान दुःखी हुँदै मेरो बाली कसले खायो भन्दै खेतमा खुकुरी लिएर लुकेर बसे । साँढेले खेतमा लगाएर तोरी खाँदै गर्दा किसानले रिस खप्न नसकी खुकुरीले हान्दा कान टुट्न गयो । साँढे भाग्ने क्रममा घनघोर जंगलमा प्रवेश गर्यो ।

किसानले रगत र पाइलाको आधारमा वास्तविकता खोज्दै जाँदा शीतैशीतमा साँढेको जीउ भरी तोरीको फूल टाँसिएको, दाहिने पट्टीको कान भाँचिएको ढुंगारुपी दृश्य देख्दा किसनले डराईडराई भगवानसँग मैले गल्ती गरेछु, भन्दै क्षमा मागे र गाउँमा सुनाउँदै हिँडे । साँढेको कान टुटेकोले जनमानसले टुटेश्वरनाथ महादेव मन्दिर नाम रहन गएको जनविश्वास छ ।

@बर्दिबास, महोत्तरी श्रोत : रातोपाटी

लुभु : ऐतिहासिक परिचय

नेपाल सम्बत ४२५ मा तत्कालिन राजा हरिहरसिंह मल्लले ३०० घरहरु बनाई बस्ती बसाले । दुर्भाग्य, केहि समयपछि त्यस बस्तीमा बस्ने जनताहरुलाई गलगाँड आउने समस्या हुन थाले । राजा हरिहरसिंह मल्लले बनाएको बस्तीको तलतिर गोभ्रटेश्वर महादेवको मन्दिर थियो ।

एउटा तान्त्रिकले गोभ्रटेश्वर महादेवको माथि मानिसहरुको बस्ती बसाल्न असुभ हुने भनेपछि राजा हरिहर सिंहको महारानी गंगामायाले आफ्नो सुनको थाल (लुँ भु) बेचेर बस्तीलाई महादेवको मन्दिर भन्दा मुनि अर्को बस्ती बसाले । यसै किम्बदन्तको आधारमा यस बस्तीलाई "लुँ भु" बाट अपभ्रंस भै लुभु भएको भन्ने भनाइ छ ।

स्कन्ध पुराण अनुसार, हिमवत् खण्डमा उल्लेखित ६४ शिव लिंगहरु मध्ये १ लिंग यस लुभुमा पर्दछ । द्वापर युगमा श्रींन्गी नामक ऋषिले कामधेनु गाईको गोबर पुजा गर्दै ध्यानमा बस्दा आषाढ कृष्ण चतुर्दर्शीको दिन गोबरबाट तेजस्वी लिंग निस्केको धार्मिक कथा पाइन्छ ।

लुभु बस्ती बसालेको केहि बर्ष पछि राजा हरिसिंग मल्लले बैसाख शुल्क तृतीय / अक्षय तृतीय देखि दशमी सम्म महालक्ष्मी - महाभैरबको जात्रा चलाए ।

तुम्लिंगटार : सतीको सराप

अरुण नदीको किनारमा, सतीघाट भन्ने स्थान छ । जहाँबाट अरुण नदी वारपार गर्ने नाऊ लाग्छ । काठको  नाऊमा राखेर माझीहरूले बटुवाहरूलाई वारि र पारी आवत जावत गर्न सजिलो पारेका छन् । यो घाटले भोजपुर जिल्लाको दिंला र संखुवासभा जिल्लाको तुम्लिंटारलाई जोडेको छ । यो घाटको नाम सतीघाट कसरीरहन गयो भन्ने बारेमा बिभिन्न खाले किंबदन्तीहरू सुन्न पाइन्छ । जसमा एउटा यस्तो कहानी पनि छ । परापूर्व कालमा यो घाट अरुण नदीमा आवत जावत गर्ने घाट नभएर, मसानघाटको रुपमा मात्र रहेको थियो । 

भोजपुर जिल्ला पटि भनौं वा दिंला तिरका मान्छेको दाहसंकार गर्ने मुख्य घाटको रुपमा मात्र थियो । त्यो घाटको बगरमा प्रसस्त दाउरा पाइने भएकोले गर्दा, टाढाटाढा देखिका मुर्दा लिएर त्यही आउने चलन थियो । जमाना धेरै पहिलेको भएको हुँदा, महिला र अविबहित पुरुष मर्दा जलाउँने ठाउँ भिन्दै र पत्नी भएका पुरुषको मृत्यु भएमा जलाउँने ठाउँ भिन्दै थियो । जुन पुरुषको मृत्यु भएको छ, उसकी पत्नीलेसँगै जलेर सतीजानु पर्ने बाध्यता थियो । यदि कसैले आफ्ना पतिको साथमा सती जान नमानेमा उसलाई समातरे हात र खुट्टा बाँधी पतिको लाससँगै जलाइन्थ्यो । त्यो अवस्थामा पतिको साथमा सती जाने सतीहरू रुन्छन् कराउँछन् भनेर बाजा गाजा बजाएर कसैले पनि तिनीहरूको आवाज नसुन्ने गरी हल्ला गरिन्थ्यो । यसरी जलाउने क्रममा ती सतीले रुएको चिच्याएको सुनियो भने अपबित्र हुइन्छ अथवा अगती परिन्छ भन्ने धारणा थियो ।

सतीढुंगो कहाँ थियो भन्ने निश्चित स्थान थाहा नभए पनि, अहिलेको सतीटारको दक्षिण पटिको कुनामा रेवा दोभानको उत्तर पटि भोजपुर जिल्लाको पाटो आधाभाग अरुण नदीमा र आधा भाग पाखामा पर्नेगरी मिलेर बसेको चप्लेटी अकारको विसाल ढुंगो; जसलाई सतीढुंगो भनिन्थ्यो । त्यही चप्लेटी ढुंगामाथि चिता बनाएर मृत पतिको साथमा जीवित महिलाहरूको हत्या गरिन्थ्यो । यस्तो चलन कहिले देखि सुरु भयो भन्ने कुरा त पौराणिक काल देखिकै इतिहास खोज्नु पर्ने हुन्छ । खास गरी सामन्ती युगलाई यसको सुरुवाती युगभन्दा पनि हुन्छ । त्यतिबेला नै मानव समाजमा धर्मको नामा मानवहत्या गर्ने चलन रहेकोकुरा स्पस्ट छ । 

समयको गति निरन्तर बगिरहन्छ । भन्छन् सबै चिज बस्तु र परम्पराको गति एकनास हुँदैन, अयु सकिए पछि सबैले मर्नुपर्छ तर पनि त्यो यस्तो जमाना थियो कि सर्साउँदो मान्छे जसको खाउँ खाउँ र लाउँ लाउँको अवस्थामा नै एउटा बृद्ध पुरुषको साथमा मन नलागि नलागि पनि मर्नबाध्य हुनुपर्ने । यो भन्दापनि ठुलो अर्को अपराध काहाँ थियो होला र ? सात बर्षकी बालिका आधा सताब्दी खाइसकेको बृद्धलाई कन्यादान दिएर सुम्पिएकी चेली पन्ध्रबर्ष नपुग्दै आमा बन्नु पर्ने र बर्षै पिच्छेका सन्तान हुर्काउनु पर्ने अनि मध्य बैंस भरिए पछि बृद्ध पतिकासाथमा ज्युँदै चितामा डड्नु पर्ने कहाँ सम्मको न्याय थियो त त्यस बेला ?

यस्तै परम्पराको बिचमा एक चोटी एकजना बृद्ध पति मर्दा उनकी पत्नीले सती जान अस्वीकार गरिन् । गाउँलेहरू सबैले उनलाई समातेर दाम्लाले बाँधेर लछारपछार गर्दै घाटमा पुर्याए । सती ढुंगामा चिता तयार थियो बाजा बजाउनेहरू बाजा बजाउँन तैनाथ थिए । सारा मलामीहरू तिनलाई गालि गलौजका शब्दहरूले स्वगत गरिरहेका थिए । आज सती जान नमान्ने पापिनी पछि गएर नर्कमा पर्नुभन्दा त आजै सती गए स्वर्गमा गएर पतिकै साथमा बस्न पाइने कुरा गर्दै आ—आफ्ना पाराका कुरा गर्दै तिनलाई सतीजान प्रेरणा दिन्थे । एक त पतिको मृत्युमा शोकले बिह्वल भएको अवस्था हुन्थ्यो भने अर्कोतिर ती मसिना बालबच्चाको अवस्थाको बारेमा भएको चिन्ता । यस्तो अवस्थामा पनि विवेक गर्न नसक्ने कस्तो निर्बिवेकी समाज थियो त त्यतिबेला । सतिको मुखमा पट्टी बाँधेको थियो हातलाई पाताफर्काएर बाँधेको थियो अनि सबैले गलहत्यएर सती ढुंगामाथि उकालेर जब चितामा चढाइयो बाँधेको डोरी फुकाएर दाउराले थिच्न थालियो । मौका बिचारिरहेकी सती त्यही बेला अप्रत्यासित तबरले जुरुक्क उठेर अरुण नदीमा हमफालिन् । सबै मलामीहरू आपसमा हेराहेर गर्न थाले, यो अनर्थ भयो अब कसो गर्ने भनेर सल्लाह गरेर पौडीखेल्न जन्नेहरू नदीमा पसेर खोज्न लागे भने कोही नदीको किनारै किनार दगुर्न लागे । आखिरमा मलामीहरूले ती सतीलाई अरुण पारिको बगरमा भाग्दै गरेको देखेर पौडीवाजहरू उनलाई समात्न त्यतैतिर लागे । उनी भाग्दै भाग्दै एउटा ढुंगाको सानो ओडारमा पसेर लुकिन् । उनी लुकेको ओडार नै पुर्वकी प्रसिद्ध देवी श्री मनकामना माताको उत्पती स्थल हो । 

मलामीहरूले ती सतीलाई समातेर फेरि पनि हातखुट्टा बाध्न लाग्दा तीनले अफु सती जानुभन्दा पनि आफ्ना बालबच्चाको राम्रो स्याहार सुसार कसले गर्ला त्यसको जिम्मा कसैले लिनु पर्छ भनिन् र आफू जिउँदै अग्निमा पस्नुभन्दा जलसमाधी लिन उचित सम्झेर यत्रो कोशी (अरुण) नदीमा हाम फालेकी हुँ, भन्दै उनी मलामीहरूका साथमा फेरि त्यही सती ढुंगामा पुगिन् । अब भने उनी सबैका सामु खुसीसाथ सतीजान तयार भइन् । मलामीहरूले उनलाई अब तिम्रो केही इच्छा छ भने भन भनरे सोधे । सतीजानुभन्दा पहिले म एक घुट्को मत्रै भए पनि दही खान चाहान्छु भनिन् । ती सतीको दही खाने इच्छा पुरा गरिदिन केही मानिसहरू दही खोज्न नजिकैको गाऊँ तुम्लिंटारतिर लागे । सबैतिर खोजे तर पनि दही भेट्टाउन सकेनन् र अन्तमा त्यसै फर्केर आए । दिनले कोल्टो फेर्दै गरेको अवस्था थियो दहीखान नपाएकी सतीले —“तिमीहरू जुन ठाउँमा दही खोज्न गयौ त्यस ठाउँका मान्छेले दही त होइन पानी समेत सुखले खान नपउन् ”— भनेर सराप दिइन् भन्ने किम्बदन्ती हाल पनि गाउँमा सुन्न पाइन्छ । यसरी तुम्लिंटारमा सतीले सराप दिएको हुँदा अहिलेसम्म पनि पानीको दुख नै छ ।

साँझ झमक्क पर्नलागेको बेलामा ती सतीलाई चितामा चढाइयो । 

बाजाहरू बजाउँन थालियो, मलामीहरू होहल्ला गर्न लागे चितामा आगो सल्किन थालेको मात्र के थियो सती जुक्क उठेर बोल्न थालिन् । “हे मालमीहरूहो ! तिमीहरू घर जाओ, यो ढुंगामा कुनै लाश छैन । त्यहाँ त मात्र दाउराको थुप्रो मात्र छ । मेरा पति अगि नै कैलशमा पुगिसके अब म पनि पतिका सथमा जाँदैछु यदि तिमीहरूले, मलाई सम्झिन्छौ भने धर्मादेवीको रुपमा मलाई पूजा गर्नु ”— भनेर सती ढुंगालाई लात्तले हानी—“तँ पनि निर्दोष अबला नारीको हत्यामा संलग्न भएको हुनाले सधैंभरि यहाँ रहन पाउने छैनस् ; तेरो शिर फुटेर तीन टुक्रा हुनु परोस ”— भन्दै अलप भइन् । यसै क्रममा अहिले पनि मनकामना देवीको छत्र (उत्पत्ती स्थान)मा पश्चिम पटिको प्वालमा धर्मा देवीलाई पूजा गर्ने चलन छ । 

यसरी सतीको सराप पाएको त्यो सती ढुंगो कति बर्षसम्म त्यहाँ रह्यो, त्यसको केही लेखा जोखा छैन ता पनि पछि बि. सं. १९८९ सालमा अरुण नदीमा बाढीआयो र त्यही बेला देखि सती ढुंगो पनि त्यो ठाउँमा देखिएन । 

यसरी सतीको सराप लागेर सती ढुंगाले आफ्नो ठाउँ छोड्नु त पर्यो नै; अब यसको अर्को पनि सराप त छँदैछ, पहिले भएको ठाउँभन्दा करिब तीनचार सय मीटर जति तल अरुण नदीको बिचमा तनिवटा ढुंगा छन् ती ढुंगा मनकानाको छत्रबाट सिधै पश्चिमतिर पर्छ । यही नै सतीको सराप पाएर शिर फुटेको सती ढुंगो हो भन्ने भनाइ छ ।

नोट — यो कथामा प्रयोग भएका किंबदन्तीहरू म सानो छँदा मेरी हजुरामाले मलाई सुनाउनु भएको हो । सती ढुंगाको बारेमा अहिले भने नयाँ खालका धारणाहरू प्रस्तुत हुन थालेका छन् । हाल अएर मनकामनाको छत्र नजिकै पुर्व पटिरहेको एउटा ठुलो ढुंगालाई यही नै हो सती ढुंगो भनेर प्रचार गर्ने गरेको पाइन्छ । खासमा भन्नेहो भने सती ढुंगो अरुणपारि थियो भनिन्छ । पfनीले बगाएर त ओरालोतिर मात्र लान्छ सिधै पारि जान सक्तैन । अर्को कुरा भन्ने हो भने म स्वयंले पनि देखेको कुराहो बि. सं. २०२१ सालभन्दा पहिले त्यो ढुंगो त्यहाँ थिएन । २०२१ सालमा अरुणमा ठुलो बाढी आएको थियो र त्यो बेला अन्तैबाट त्यो ढुंगो बगाएर ल्याएको हो । सती ढुंगो आएको होइन ।

- टिका मिलन (श्रोत : मझेरी.कम)

विष्णुको १० अवतार र बैज्ञानिक सभ्यताको समानान्तरता

विष्णुको १० अवतार र बैज्ञानिक सभ्यताको समानान्तरता


१. मत्स्य अवतार - पानी जीवहरुको उत्पति
२. कछुवा अवतार - पानी र जमिन दुवै थलमा बस्ने जिवहरुको उत्पति
३. बराह अवतार - जंगली र स्तनपायी जन्तुहरुको उत्पति
४. नरसिङ अवतार - अर्ध मनुष्य र अर्ध जन्तु - मानवीय विचार एवं चेतनशिल जन्तुहरुको उत्पति
५. वामन अवतार - मनुष्यधारी जन्तुहरुको उत्पति
६. परशुराम अवतार - प्रथम मनुष्यको उत्पति
७. राम अवतार - मनुष्य
८. कृष्ण अवतार - मनुष्य
९. बुद्ध अवतार - मनुष्य
१०. कल्की अवतार - मनुष्य

गणेशजीका अष्टसिद्धिहरु

१. अनिमा २. महिमा ३. गरिमा ४. लघिमा ५. प्राप्ति ६. प्रकाम्य ७. इश्त्व ८. वाश्त्व
फोटो : अनिल चित्रकार