त्रिशुल जात्रा : राक्षसलाई तर्साउने तथा काठमाडौंबासीलाई गाली गर्ने जात्रा

 

 

नेपाल सम्वत् तछलागा, भलाष्टमीको दिन पशुपतिनाथको देवपतन (ग्वलः देश) र पशुपतिको जय बागेश्वरी क्षेत्रमा नेवार समुदायहरूले धुमधामसँग मनाउने एक विशेष जात्रा हो । जुन जात्रालाई राजा यक्ष मल्लले नेपाल सम्वत् ६३४ देखि चलाउन लगाएका थिए । यस जात्रालाई सर्वप्रथम श्री बत्श्लेश्वरीका पुजारी, साधक तथा तान्त्रिकाचार्य मुनिबन्धुले सुरुवात गरेका थिए ।

किम्बदन्तीअनुसार राजा नरेन्द्रदेवका पालामा उनका एक जना गुरु बन्धुदत्त आचाजु थिए । उनी तन्त्रविद्यामा पारंगत थिए । उनले इच्छाएको वस्तु प्राप्त गर्न सक्थे र देवी देवतालाई समेत वशमा राख्न सक्थे । उनको समयमा एक पटक नागार्जुन पर्वतबाट एउटा राक्षस सुवर्णपुर अर्थात देवपतन (ग्वलः देश) क्षेत्रमा आएर बालबच्चा चोरेर हाहाकार मच्चाए । सो कुराले राजालाई पनि चिन्तित बनाए । उनले बन्धुदत्तसँग सल्लाह गरे । बन्धुदत्तले पनि राजासँग ४०–५० जनाको बलिया सिपाहीको माग गरे । ती सबैलाई राक्षस आउने बाटोमा लुकेर बस्न आदेश दिए । जब राक्षस आयो, ती लुकेर बसेको ठाउँमा सिपाहीहरूले आक्रमण गरे । तर राक्षस मायाबी रूपधारण गरेर अलप भए साथै काठमाडौं शहरमा गएर लुक्न गए । सिपाहीहरू खोज्दै त्यहीँ पुगे । तर काठमाडौंबासीले यहाँ कोहीँ पनि आएको छैन भन्दै राक्षसलाई बचाए । सिपाहीहरू राक्षस खोज्दै नागार्जुन डाँडासम्म पुगे ।

राक्षसको बच्चालाई समातेर ल्याएर त्रिशुलले खोपेर स्थानीयहरूले बदला स्वरूप हाम्रो बच्चा सकिए अब तिम्रा बच्चालाई त्रिशुलले यसरी नै रोपेर मार्छौं भनेर तर्साए । राक्षसले फेरी पनि बच्चाहरू चोरेमा उसको पनि यसरी नै अन्त्य गरिने भनेर त्रास देखाएपछि सो कार्य रोकेपछि त्यसैको सम्झनामा हरेक वर्ष यो त्रिुशुल जात्रा मनाउँदै आएको हो । यसपछि भने त्यो राक्षसले जनताका कुनै पनि छोराछोरीलाई मार्ने आँट गरेनन् । हरेक वर्ष सिफलको चौरबाट तीन जना बच्चालाई त्रिशुलमा उनेजस्तो गरी नागार्जुनतर्फ देखाइन्छ । यसैको सम्झना स्वरूप हालसम्म पनि यो जात्रा निरन्तर चलिरहेको छ ।

अर्को प्रचलित किम्बदन्तीअनुसार एक पटक बन्धुदत्त आचाजुले देवी भुवनेश्वरीलाई निकै खुशी पारेका थिए । भुवनेश्वरी प्रकट भई ‘तिमीलाई जे माग्नु छ माग’ भन्दा बन्धुदत्तले लोकरक्षाका लागि अमृतको घडा मागे । देवी पनि भोलि पूजा गर्ने बेलामा तिम्रो इच्छा पूरा हुनेछ भन्दै अन्र्तध्यान भइन् । भोलिपल्ट पूजा गर्ने बेलामा देवी फेरी प्रकट भइन् र बरदानका लागि फेरी सोधिन् । बन्धुदत्तले पनि सोही माग दोहोर्‍याए । त्यसपछि देवीले तिम्रो पछाडि जो छ, मलाई त्यसैको बलि देऊ, अनि मात्र तिम्रो इच्छा पूरा हुनेछ भनेर अलप भइन् । फर्केर हेर्दा आफ्नै छोरो रहेछ । तर पनि बन्धुदत्तले हिम्मत हारेनन् । उनले लोककल्याणका लागि छोराकै बली दिन पनि तयार भए । साथै, पाएको अमृतजलले पुनः आफ्नो छोरालाई जीवित पार्ने उनले जमर्को गरे । सोहीबमोजिम छोरालाई बली पनि दिए । देवी पुनः प्रकट भइन् र छोरालार्य बली चढाएको कसैलाई थाहा नहुने गरी सात कोठाभित्र ताल्चा लगाएर राख्न लगाई कामरूप कामाक्षामा रहेको अमृतको घडा लिन जानु र साथै अमृत ल्याएर छोरालाई पनि बचाउनु अनि लोकको भलो गर्नु भन्ने आदेश दिइन् । र, आफू अन्र्तध्यान भइन् । उनले कामरूप जानुअघि पत्नीलाई आफू नफर्केसम्म सो कोठा नखोल्ने आदेश दिएका थिए । यता, सोही दिनदेखि छोरो हराएकाले उनी अत्यन्त चिन्तित थिइन् । यस्तै चिन्तित अवस्थामा सुतिरहेको बेला सपनामा पशुपतिनाथले ‘तिम्रो छोरो मरेकाले बन्धुदत्त उसलाई सात कोठाभित्र राखेर विरक्तिएर देश नै छोडेर गयो’ भनेछन् । उनले यो सपना माइतीमा गएर सुनाइन् । माइतीले पनि मरेको लास सडाउनु हुँदैन भन्ने ताल्चा फोर्दै लासलाई बाहिर निकाले । साथै, भष्मेश्वर घाटमा लगेर दाहसंस्कार पनि गरे । यता जब बन्धुदत्त अमृतको घडा लिएर घर फर्कंदै थिए, बाटैमा उनले सो विवरण थाहा पाइहाले र सार्‍है चिन्तित भए । आफूले भनेको नमान्ने भन्दै श्रीमतीसँग सार्‍है दुःखी भए । सो अमृतको घडा बाटैमा गाडेर अलप भए । यो सबै घटना राजा नरेन्द्रदेवले थाहा पाए । यसपछि मनाइने त्रिशुल जात्रामा बन्धुदत्तको छोराको समेत चित्रण पाइन्छ र यात्राले विस्तृत रूप लिएको मानिन्छ ।

यस जात्रामा भाग लिएका मानिसहरूले हातहातमा रुखका हाँगा र बोक्रा समाती राक्षसहरूलाई गाली गरिरहेका हुन्छन् । एउटी आईमाई घण्टी बजाउँदै पछिपछि हिँडिरहेकी हुन्छन् । सिफलबाट निकालिएको त्रिशुल जात्रा सिफल टोल, दथु टोल, पास्चा टोल, चलेपाखा परिक्रमा गरी आ–आफ्नो स्थानमा गएर बिसर्जन हुन्छ र बालिकाहरूलाई आर्यघाटमा लगी स्नान गराई दाह संस्कारका लागि सुत्न लगाइन्छ । बालिकाहरूलाई आफैँ नउठेसम्म उठाउनु हुँदैन भन्ने मान्यता रहेको छ । बालिकाहरू उठेपछि विधिपूर्वक घर–घरमा भित्र्याइन्छ । यो क्रियालाई आर्यघाटबाट मुर्दा ब्यूँतिएर आएको विश्वास गर्दै सगुन स्वरूप चौरासी व्यञ्जनसहित भोजन खुवाइन्छ ।

तान्त्रिकाचार्य मुनिबन्धुले यस जात्रालाई चलाउन तान्त्रिक विधिविधान अनुरूप नौ वटा खटहरू मुसल, शफ, त्रिशुल, खड्ग, पास, तरबार, बलिछरी आदि आयुधले युक्त गरी कुमार र कुमारी नौ जनालाई रथमा राखी आषाढ कृष्ण अष्टमीको दिन श्री इशानेश्वर महादेवको प्रदछिना गरी जात्रा गर्ने रित चलाएका थिए तर आर्थिक अभावको कारण हाल तीन वटा खतमा मात्रै यस जात्रा सीमित भएको छ । नियमअनुसार गणेश, भैरब र कुमारका साथै नौ कुमारीहरू हुनु पर्नेमा कुमारीको लागि सर्वलक्षणयुक्त र शरीरबाट कुनै रक्तश्राव नभएकी कन्या हुनुपर्ने कठिनाइले गर्दा नौ रथको सत्ता तीन वटा रथमा सीमित भएको हो । तान्त्रिक विधिविधानअनुसार यात्रा अवधिभर कुमार–कुमारीलाई बेहोस गराइन्छ । यात्राको विधानअनुसार आर्यघाटको वत्सलेश्वरी को मन्दिरनजिक रहेकी जयमंगलदेवीको स्थानबाट एउटा रथमा बालिकालाई त्रिशुल रोपेर मारेको देखिने गरी निकालिन्छ ।

सोही दृश्य समेटिएको दोश्रो रथ कुमार मात्र राखी बज्रघरबाट निकालिन्छ र जयबागेश्वरीबाट आएको तेश्रो रथमा तीन जना बालिकाहरू गणेश, कुमार र कुमारीलाई एउटै त्रिशुलले मारेको दृश्य देखाइएको हुन्छ । यसपछि वत्सलेश्वरी र बज्रघरका रथहरू जयबागेश्वरी आइपुगेपछि तीनवटै रथहरूको संयुक्त यात्रा सुरु हुन्छ । तेश्रो खटको आर्थिक भार माता जगदम्बा त्रिपुरा सुन्दरी भगवती भुवनेश्वरी पीठको गुठीले बेहोर्ने गरेको छ । खटमा राखिने बालिकाहरूको छनोट जात्रा आरम्भको दुई महिना अगावै बैशाख पूर्णिमाको दिन गरिन्छ र यही दिन कुमारी पूजा पनि गरिन्छ ।

ग्वलः देश (हालको जय बागेश्वरी क्षेत्र) का तान्त्रिक बन्धुदत्त आचार्यको काठमाडौंकी श्रीमतीको अविश्वासको कारणले मृत छोरालाई बचाउन असफल भएको तथा राक्षस लुकाउने काठमाडौंबासीलाई यस दिन ग्वलःबासीहरूले काठमाडौं शहरको भित्री बासिन्दाहरूलाई निकै अश्लील शब्दमा गाली गर्ने चलन पनि रही आएको छ । यस जात्राको मुख्य विशेषता भनेको नै सक्दो गाली गर्नु, गाली सुन्नु र सुनाउनु नै परम्परा रही आएको छ ।