इन्द्रजात्रा : लिङ्गो अर्थात इन्द्रध्वजा

फोटो : रत्न श्रेष्ठ, रासस

इन्द्रजात्रा र लिंगो -ध्वजा) ठड्याउने प्रचलनको सम्बन्धमा वाल्मीकि रामायण, महाभारत, हरिवंश पुराण, कालिका पुराण, देवीपुराण, विष्णु धर्मोत्तर पुराण, बृहत्संहिता र भविष्य पुराणमा विस्तृत वर्णन पाइन्छ ।

भाद्र शुक्ल द्वादशीका दिन हनुमानढोका अगाडि धार्मिक विधिपूर्वक मानन्धर समुदायले इन्द्रध्वजा सहितको ३२ हात लामो लिङ्गो ठडयाइएपछि प्रारम्भ हुने यो जात्रा विभिन्न प्रकारका नाचगान, रथयात्रा र देवदेवताको पूजाआजा गरी आठदिनसम्म मनाइन्छ । तान्त्रिक विधिद्वारा पूजा गरी काभ्रेपलान्चोक जिल्लाको उग्रचण्डी नाला स्थित जङ्गलमा छोडिएको बोकाले छोएको रूख काटी एकादशीका दिन विधिपूर्वक इन्द्रध्वजाको लिङ्गो तयार पार्ने गरिन्छ। हनुमानढोका दरवारक्षेत्रमा कालाभैराबको विशाल मूर्ति अगाडि धार्मिक विधि अनुसार उक्त लिंगो ठड्याएपछि इन्द्रजात्राको चहलपहल सुरू हुन्छ। यसरी ठडयाइएको लिङ्गोलाइ 'इन्द्रध्वजोत्थान' पनि भनिन्छ। नेपाल भाषामा 'योसीं' भनिने उक्त लिङ्गोमा  मंगल सूचकका विभिन्न चिह्न अङ्कित पताका झुन्ड्याएको हुन्छ । उक्त लिंगो ठड्याएपछि फेंदमा हाती चढेको सुनको जलप लगाइएको इन्द्रको प्रतिमा राखेर पूजा गरिन्छ र लिंगो ठड्याउँदा नेपाली सेनाको ब्याण्ड, गुरुजुको पल्टन र पञ्चेबाजा समूहले मंगलधुन बजाउँछन । इन्द्रजात्रामा इन्द्रध्वजा उत्थान गर्ने परम्परा राजा प्रतापसिंह शाहले चलाएको इतिहासमा उल्लेख छ। यस अवसरमा हनुमानढोका दरवारक्षेत्रमा रहेको  स्वेतभैरबको विशाल सरभमुख सर्वसाधारणलाई दर्शन र पूजाका लागि खुला गरिन्छ ।

यस पर्वमा हनुमानढोकालगायतका क्षेत्रमा जीवितदेवीका रूपमा रहेकी कुमारी, गणेश र भैरवको रथयात्रा गर्ने परम्परा छ। इन्द्रध्वजाको लिङ्गो ठडयाएपछि सुरू भएको जात्राभरि आठ दिनसम्म राजधानीका विभिन्न ठाउँमा भक्कु नाच हलचोकको (सवभकु ), भक्तपुरको महाकाली नाच, मजिपातको लाखे नाच,  दसअवतार तथा इन्द्रको वाहन ऐरावत हात्तीको प्रतिकका रूपमा (किलागलको पुलुकिसी) पुलुंकिसी नाचा नचाउने गरिन्छ । 

यस उपलक्ष्यमा काठमाडौबाट करिब चार कोस पश्चिम पर्ने दहचोकस्थित इन्द्रदहमा रातभर जाग्राम बसी भोलिपल्ट स्नान गरेर मेला भर्न भक्तजनको घुइचो लाग्छ । साथै कुमारीघर अगाडि रहेको त्रिलोक नारायण मन्दिरमा विष्णुले लिएको दस अवतार देखाइन्छ ।

फोटो : कान्तिपुर

परापूर्वकालमा भगवान् इन्द्र र दैत्यहरूबीच घमासान युद्ध हुँदा इन्द्रले ती दैत्यहरूमाथि विजय हासिल गरेको खुसियालीमा लिंगो ठडयाउने गरिएको किम्वदन्ती पाइन्छ ।