सिंहदरवार आगाली : २०३०

किर्तिपुर : मौलिक नाम जोगाउँदै

फय् खा - किर्तिपुर नगरको दक्षिण तर्फ अवस्थित भूभाग

 अर्थ न बर्थ नामाकरण भएका केहि स्थानहtरु :

१. च्व: बहा: - चोभार
२. काेँयना गनेद्यः - जलबिनायक
३. धिलाच्व: / धिलाचो - चन्द्रागिरी
४. थक्वा: - थानकोट
५. फम्पी - फर्पिंग
६. ठंबही - ठमेल
७. तिचा नाः दुं - नगरकोट
८. न्वखु सिच्व: - नदि तुलानाताम्क रुपमा उचाईमा रहेको भाग / थापा थरको प्रधानमन्त्रीबाट थापाथली
९. न्हू लँ - गुर्जुहिती वरीपरी किपुल्चा, बलम्बु र सतुंगलभित्रको राजमार्ग क्षेत्र
१०. जा व्ह्वला ख्य: - जावलाखेल
११. खुन्थू - बानेश्वर (हाल संसद भवन रहेको ठाउँ)
१२. यन्ता बुँ - बागमती र बानेश्वर बिचको क्षेत्र (यन्ता बुँको अर्थ ललितपुरको उत्तर क्षेत्रको भाग, राजा महेन्द्रले नेपाल १४ अंचल ७५ जिल्लामा विभाजन गर्नु अघि बानेश्वर ललितपुर जिल्लामा पर्दथ्यो रे)
१३. फिब्व: ख्य: - माइतीघर (बालुवाको थुप्रो रहेको ठाउँ) / यसैको नामबाट परिचित फिब्व: अजिमा हाल नेपाल आर्मीले कब्जा गरेका छन् रे ! माइतीघर चलचित्र बनाउँदा यहीं केन्द्र स्थापना गरेका थिए ..पछि नाम परिवर्तन गरि दिए l
१४. कल्खु अजिमा - कलंकी / कलंक हरण गर्ने भएकोले कल्खुबाट कलङ्की अजिमा भए l
१५. लांख्य: - गठ्ठाघर
१६. क:सुली - कौशलतार
१७.ल्होंकि / ल्होंकिथु - लोकन्थली
१८. द्वक्व: - नमुना बस्ती
१९. देक्व: / भा: फल्चा - शंखधर चोक वरपर क्षेत्र
२०. कुनचा - कुन्डोल
२१. पाछै बुँ - सागवारी टोल
२२. थामाथु - गठ्ठाघर ब्यारेक
२३. थिमृङ- थिदेस- थिदेय् - थिमि
२४. पिथुगा / गांत्वा: - तक्षु टोल
२५. बारच्व / तर्चा : कमेरोटार
२६. ख्वसि - पाटन क्याम्पस र पुल्चोक इन्जिनियरिंग क्याम्पसको बीचको भाग
२७. ल्हुती - बालाजु
२८. सुकुबहा: - लाजिम्पाट
२९. साकुना - बालुवाटार
३०. भुइँजसी - बुढानिलकण्ठ
३१. पोर्पा - रानीवारी
३२. उचत्वा:, नखिंपुखु - महाराजगंज
३३. न्हूघ: जैसीदेवल
३४. जोशी देग: - जैसीदेवल
३५. स्यंगुँ - स्वयम्भु
३६. किपू - किर्तिपुर
३७. न:क्वा: - नुवाकोट
३८. भ्वंत - बनेपा
३९. नमुरा - नमोबुद्ध
४०. क्वपुंद्वं - कोपुण्डोल
४१. दल्लु द्वं - डल्लु
४२.फुसिंख्य: - मनमैजु
४३. सक्व - साँखु
४४. इखालाछी / मण्डप - क्षेत्रपाटी
४५. ग्वल - देवपत्तन
४६. सिनामुग: - सिनामंगल
४७. पंब्व: - बाँसबारी
४८. जामागुं - रानीवन
४९. न्यत: - नरदेवी
५०. वंघ - इन्द्रचोक
५१. पासिक्व: - कमलादी (पासिको अर्थ नासपाती, कमलादी ?)
५२. धुँस्व: - बागबजार (धुँ भनेको बाघ, बाग होइन)
५३.'पँ' को अर्थ बाँस, 'ल्हों' अर्थ ढुंगा, टी' को अर्थ टुसाबाट पन्ती - पनौती
५४. वादेय् - चापागाउँ (देय् भनेको देश, गाउँ हैन)

#RevivingNativeNewariNames

किलाग: दि प्याखं / देवी नाच

संस्कृतविद सत्यमोहन जोशीको कथन अनुसार परापुर्वकालमा एक दानवराजले महादेवको भयङ्कर तपस्या गरेको रहेछ l  उसको तपस्याबाट खुसि भएर महादेवले उक्त दानवराजलाई बरदान दिन पार्वतीलाई पठाएको रहेछ l पार्वतीले दानवराजलाई महादेवको आज्ञा अनुसार बरदान माग्न भनेछ l दानवराजले आफुले यति ठुलो तपस्या गर्दा पनि महादेव स्वयं नआई पार्वती मार्फत बरदान माग्न भन्दा दानवराजले आफुले एक स्त्रीसंग बरदान माग्न असमर्थ रहेको भन्दै पार्वतीको उपेक्षा गरेको रहेछ l

पार्वतीले आफुलाई ठुलो अपमान भएको अनुभव भएछ l यसर्थ अर्को जन्ममा आफुले भैरव र चण्डीको छोरी भएर जन्म लिई यस अहंकारी दानवराजको बध गर्ने अठोट लिएछ l यसै घटनाको प्रतिक स्वरूप इन्द्रजात्राको अवसरमा कुमारीको रथलाई एक छिन रोकेर यस कथाको नाच देखाउने गरि आएको पाइन्छ l

यस नाचमा मुलत: ७ जना पात्र क्रमस: भैरव, चण्डी (भैरवको श्रीमती), कुमारी (भैरव र चण्डीको छोरी), दैत्य, बेता: (भैरबको बाहन), कवंचा (कुमारीको बाहन) र ख्या:क (चण्डीको बाहन) रहेको पाइन्छ l नाचमा बेता:, कवंचा र ख्या:कले हाँस्यरस थपेर रमाइलो र रोमान्चकारी दिने गर्दछ l

श्रोत : झिगु.कम (रेखा शाक्यज्युको लेखबाट सानो अंश साभार गरिएको)

नाला : एक ऐतिहासिक चिनारी

 सत्ययुगमा राजा दिर्घरथको समयमा यो नगरको नाम #नगिरीपुर थियो ।
लिच्छविकालमा राजा शिवदेव द्वितीयको पालामा नाम #नालाङ्ग्राम थियो ।

यहाँको एक प्रसिद्ध भगवतिको भजनमा यो नगरीको बखान #उत्ररापुर भनेर बर्णन गरिएको छ ।

महामन्जुश्री यहिं नगरी भएर काठमाडौ उपत्यका प्रवेश गरेका थिए ।

बुंगमतिमा सेतो मछिन्द्रनाथको मुर्ति पनि थियो । केहि तामांगहरुले उक्त मुर्ति चोरी गरेर ल्हासा लाने क्रममा यहाँ आईपुगे पछि ठुलो आँधीहुरी आएकाले तामाङहरु मुर्ति यहिं छाडेर भागेका थिए र पछि यहिं प्रतिस्थापन गरिएका थिए ।

यहाँको लगन टोल अवस्थित एक ढुंगे धारामा लिच्छविकालिन ॐ सम्बत उल्लेख रहेको शिलापत्र अझै छ । लिच्छविहरु बैशालीबाट मकवानपुर हुँदै यहि नगरीबाट काठमाडौ छिरेका थिए रे !

पांन्चाल देशका विश्वन्तर राजकुमारको कथा अनुसार गौतम बुद्ध यहाँ ४ महिना ध्यान बसेका थिए र आफ्नै मासु काटेर बघिनीलाई खुवाए पछि त्यागको कदर गर्दै गौतम बुद्धले यहिंबाट नमोबुद्ध भनेर बन्दना गरेका थिए ।

कल्खु अजिमा / कलङ्की अजिमाको सन्दर्भ

कल्खु अजिमा अर्थात कलंकी अजिमालाई करखुसी ( मनमती / कालीमाटी खोला ) र बल्खु खोला (इन्द्रमती ) को बीचभागमा विराजमान भै कलह र कलंक नास गर्ने देवीको रुपमा चित्रण गरिएको छ l नेपालभाषामा कलह + खु (खुसि ~ खोला) बाट कल्खु बनेको र कलंक हरणी साक्षात देवी भएकोले कल्खु बालकुमारीबाट कलङ्की अजिमा र त्यस ठाउँको नाम समेत कलङ्की रहन गएको भनाई पाइन्छ l

कल्खु अजिमा परिसरमा एक मन्दिरकै गहनाको रुपमा बर पिपलको रुख छ l परापुर्वकालमा बालकुमारी अजिमा लामो यात्राको दौरान यसै बर पिपल रुख मुनि थकाई मारेको भन्ने किम्वदन्ती पाइन्छ l 

यस कल्खु अजिमा र असन केलटोलको बालकुमारी अजिमा र मध्यपूर थिमीको बालकुमारी अजिमासँग परम्परागत सम्बन्ध रहेको पाइन्छ l परापूर्वकालमा नेपालमण्डल कान्तिपूरको पूर्व भेग मध्यपूर थिमिका केही मानिसहरू बालकुमारी अजिमा र गणहरूलाई तन्त्र साधना गरी स्थानान्तर गरेर थिमि लाने क्रममा असन केलटोलमा एकरात बास बसेको र बालकुमारी अजिमाको एक प्रतिविम्ब त्यही बास बसेको ठाउँमा नै सिद्ध भएको भनिन्छ l भोलिपल्ट बालकुमारी अजिमा एवं अन्य देवदेवीहरू थिमिमा प्रतिस्थापन गराइएको भन्ने किम्वदन्तीहरु पाइन्छ l

यस कल्खु अजिमालाई केलटोल अवस्थित बालकुमारी अजिमाको आमा भनेर पनि चिनिन्छ l यस मन्दिर परिसरमा पहिले पहिले बिचित्रको दृश्यहरु देखिने गर्दथ्यो रे ! मन्दिर भित्र बालिका खेली रहेको, सेतो घोडा मन्दिर घुम्दै रहेको, सेतो खरायो देखिने गर्दथ्यो रे !

श्रोत : मन्दिर पुजारी प्रकाश मान शिल्पकारज्युको ब्लगबाट साभार !

ओम बहाल अवस्थित जोर गणेशको सन्दर्भ

किम्वदन्ती अनुसार ॐ वहाल टोलमा गणेशको जन्म भएको थियो रे ! यो टोलमा कोही १ जना मानिसको मृत्यु भयो भने अर्कोको पनि मृत्यु हुन्छ । यो प्रमाण अहिले पनि टोलमा भेटिन्छ । टोलमा कसैको मृत्यु भयो भने त्यसको केही समयमै अर्कोको पनि मृत्यु हुने गर्दछ ।

प्राय: अरु गणेश मन्दिरहरुमा एकजना मात्र गणेशको मुर्ति हुने गर्दछ l तर यहाँ मन्दिरको भित्र जोर गणेशको मुर्ती छ । एउटा मुर्ति उभिएको छ भने अर्को बसेको अवस्थामा छ l यसैले यहाँको गणेशलाई जोर गणेश भनिन्छ l

मन्दिरका पुजारी लक्ष्मी नारायण महर्जनको अनुसार यहाँको पुजा गर्ने विधि पनि अन्त्यत्र भन्दा फरक तरिकाले गरिन्छ l यहाँ ६/६ महिनामा गणेशको पुजा गर्ने गरिन्छ l मन्दिरमा आएर पुजा गरेपछि मनोकाक्षा पनि पूरा हुन्छ भन्ने मान्यता छ।

ॐ बहाल क्षेत्र ॐ आकारमा रहेकोले ॐ बहाल भनिएको पाइन्छ l अर्को किम्वदन्ती अनुसार धेरै पहिले सुनको ॐ आकारको ढुंगा बिछ्याई राखेकोले पनि ॐ बहाल नाम रहन गएको हो भन्ने कथंन पाइन्छ l

गणेश चौथी, चथा र हलिमाली खाने परम्परा

गणेश चौथी अर्थात गणेशको जन्म दिन । अरुको सहारामा रुपवान देखिने चन्द्रमाले गणेश भगवानलाई खिसी उदाएकोले गणेश भगवानको श्राप अनुसार आजको दिन चन्द्रमा दर्शन गर्नेलाई चोरको आरोप लाग्ने दिन ।

यस दिन देवराज इन्द्र आमा बसुन्धराको पुजाको लागि पारिजात फुल चोर्न काठमाडौ उपत्यका पसेको र बिष्णुमति - भद्रमति नदीको संगममा रहेको निर्मल तिर्थमा दर्शन गरी बिष्णुमति खोला किनारमा अवस्थित एक मालीको बगैंचामा पारिजात चोर्दै गर्दा स्थानिय बासीले देखेर चोरको आरोप लगाईएको र त्यही अनुरुप येँया जात्रामा बाँधेर राखेको कथा छँदै छ । चौरासी ब्यंजनमा रमाएका देवराज इन्द्रलाई चथा: को दिन बाँधेर राखी चपाउनै नसक्ने हलिमलि अर्थात बकुला, भतमास, मकै खान दिएका थिए रे । 

यसर्थ यस दिन देवताका राजा देवराज इन्द्रलाई नेवारहरु खुं द्य अर्थात चोर देवताको रुपमा मानेर हलिमली खुवाउने र खाने गर्दछन् ।