विभिन्न कालखण्डमा विविध कारणले यो नाच रोकिने र फेरी सञ्चालन हुने
गरेको पाइन्छ ! राजा भुवन मल्लको पालामा नेपाल सम्वत् ६३३ मा देशमा अनिकाल
पर्दा सहकाल ल्याउन यो नाचलाई प्रारम्भ गरेको बंशावलीमा उल्लेख छ ! विभिन्न
कारणहरूले गर्दा यो नाच केही समयदेखि केही ठाउँहरूमा बन्द भए पनि गणका
नकिं र सदस्यहरू मुक्तिमाया र गणेश देवगण भई नाच्ने गरिएका पनि छन् ! नाच
प्रदर्शन गर्न गराउन ८ दिन अघि निम्तोका रूपमा “दिं छु वनेगु” भनेर
देवगणहरूलाई निमन्त्रणा गर्दै आगमनको लागि दिन निर्धारण गर्ने प्रचलन रहेको
छ ।
धार्मिक कथनअनुसार महिषासुरसँगको संग्राममा नवदुर्गाले विभिन्न ९
प्रकारका रूपहरू धारण गरेका छन् ! नवदुर्गा देवगणमा सिफोद्यः, भैरब,
महाकाली, बाराही, ब्रम्हायणी, महेश्वरी, कुमारी, बैष्णवी, इन्द्रायणी,
गणेश, महादेव, श्वेतभैरब, सिम्ह (सिम्बः), दुम्ह (दुम्बः), खिँबाजा, तः
बाजा, कामँ बाजा, महापात्र, नकिँ सम्मिलित हुन्छन् । यस नवदुर्गा ‘ङालाकेगु
नाच’मा विशेषतः दुम्बः र स्वेत भैरबको विशेष भूमिका रहेको पाइन्छ ।
नवदुर्गा नाचको लागि ब्रम्हकुण्डलस्थित खोलाको किनारमा पाइने कालो
माटोबाट मुकुण्डो बनाउने परम्परा रहेको छ ! कालो माटो धुलो बनाएर कालो मास
एवं मैदाको माड कपाससहित विभिन्न शुद्ध सामाग्रीहरू मुछेर मुकुण्डो तयार
गरिन्छ । नवदुर्गा नाचमा महादेव, गणेश, त्रिपुरासुन्दरी, सिम्बः, बम्हायणी,
महेश्वरी, कुमारी, भद्रकाली, बाराही, इन्द्रायणी, महाकाली, दुम्बः र श्वेत
भैरब गरी १३ देवगणको मुकुण्डो बनाएर नाच नाच्ने गरिन्छ ।
जात्रा अवधिभर विभिन्न हाउभाउ प्रस्तुत गर्दै थरिथरीका रसरंगहरूसहित
विविध नाचहरू प्रदर्शन गर्ने गरिन्छ । विशेषतः मुख्य नाचहरू यसप्रकार छन् :
प्रारम्भिक नाच :
प्रारम्भिक नाच भैरबनाथ देवताबाट सुरु हुन्छ र क्रमशः दुई घण्टाको समयमा सम्पूर्ण देवगणहरूको नाच प्रदर्शन गरिन्छ । गीतको बोल र बाजाको तालसँगै पारिवारिक रहनसहन, अभिभावकको भूमिका, चेलिबेटीको दुःख, शाकाहारी, मांसाहारी जस्ता विषयवस्तुहरूमा नाच प्रदर्शन गरिन्छ । भैरब नाच देवताको मूल नाइकेको रूपमा देखिन्छ । भैररूको बाहुलीबाट पूजा गर्ने, बलि दिने देवगणहरूलाई प्रसाद बाँडेर दिने देखाइन्छ । बलिको रूपमा गुठी संस्थानबाट उपलब्ध गराइएका समयबजिका साथ पूजा गरी मू बाहाँ (मूल बहान) लखेट्ने परम्परा रहेको छ । बाहिर चौरमा मू बाहाँलाई छोडेर ‘लियो लियो पायो पायो’ भन्दै मू बाहाँ लखेट्ने गरिन्छ । त्यसपछि मूल देवता (सिफोद्यः) अगाडि पूजा गर्दै मू बाहाँ बली दिने गरिन्छ । मध्यरातमा क्रमशः भैरब, काली, गणेशको नाच हुन्छ ।
प्रारम्भिक नाच भैरबनाथ देवताबाट सुरु हुन्छ र क्रमशः दुई घण्टाको समयमा सम्पूर्ण देवगणहरूको नाच प्रदर्शन गरिन्छ । गीतको बोल र बाजाको तालसँगै पारिवारिक रहनसहन, अभिभावकको भूमिका, चेलिबेटीको दुःख, शाकाहारी, मांसाहारी जस्ता विषयवस्तुहरूमा नाच प्रदर्शन गरिन्छ । भैरब नाच देवताको मूल नाइकेको रूपमा देखिन्छ । भैररूको बाहुलीबाट पूजा गर्ने, बलि दिने देवगणहरूलाई प्रसाद बाँडेर दिने देखाइन्छ । बलिको रूपमा गुठी संस्थानबाट उपलब्ध गराइएका समयबजिका साथ पूजा गरी मू बाहाँ (मूल बहान) लखेट्ने परम्परा रहेको छ । बाहिर चौरमा मू बाहाँलाई छोडेर ‘लियो लियो पायो पायो’ भन्दै मू बाहाँ लखेट्ने गरिन्छ । त्यसपछि मूल देवता (सिफोद्यः) अगाडि पूजा गर्दै मू बाहाँ बली दिने गरिन्छ । मध्यरातमा क्रमशः भैरब, काली, गणेशको नाच हुन्छ ।
धान रोपाइँ नाच :
ब्रम्हाायणी, महेश्वरी, कुमारी र भद्रकाली (बिष्णुदेवी) देवी देवताहरूको धान रोपाइँ नाच देखाइन्छ ।
ब्रम्हायणीलाई नवदुर्गाको श्रृष्टिकर्ताको रूपमा लिइन्छ । पूजाआजामा सर्वप्रथम जन्मदाता ब्रम्हायणी माताको नाचबाट सुरु हुन्छ । दशैँको जात्रा पनि ब्रम्हायणी पीठबाट सुरु हुन्छ । किम्बदन्तीअनुसार प्राचीनकालमा सुडालको ठूलो जङ्गलको ब्रम्हायणी टोलबाट यस नवदुर्गा श्रृष्टि भएको भनाई छ ।
ब्रम्हाायणी, महेश्वरी, कुमारी र भद्रकाली (बिष्णुदेवी) देवी देवताहरूको धान रोपाइँ नाच देखाइन्छ ।
ब्रम्हायणीलाई नवदुर्गाको श्रृष्टिकर्ताको रूपमा लिइन्छ । पूजाआजामा सर्वप्रथम जन्मदाता ब्रम्हायणी माताको नाचबाट सुरु हुन्छ । दशैँको जात्रा पनि ब्रम्हायणी पीठबाट सुरु हुन्छ । किम्बदन्तीअनुसार प्राचीनकालमा सुडालको ठूलो जङ्गलको ब्रम्हायणी टोलबाट यस नवदुर्गा श्रृष्टि भएको भनाई छ ।
कुमारीले नवदुर्गा गणभित्र चेलीबेटीको भूमिका निर्वाह गरेको देखिन्छ ।
परिवारजनमा चेलीले गरिरहेको व्यावहार यस नाचमा प्रदर्शित हुन्छ । परिवारमा
खाना बाँडेर दिने, सरसफाई गर्ने, श्रृंगारहरू गर्ने जस्ता सम्पूर्ण कार्य
कुमारी देवीलाई जिम्मेवारी सुम्पेको देखिन्छ । अरूलाई बाँडेर खुशी हुने
कुमारीलाई भैरबले कुनै बेला खाली भएको पात्र दिँदा चित्त दुखाई विलाप गरी
कुमारी तुलेगु (कुमारी विलाप) समेत यस नाचमा प्रदर्शन हुन्छ । साथै
कुमारीलाई विद्याकी देवी वा सरस्वतीको रूपमा पनि लिइन्छ ।
भद्रकाली (बिष्णुदेवी) कृषि कार्यमा प्रतिकको रूपमा देखाइन्छ । कुनै पनि
प्राणी बाँच्नको निम्ति खानपानको आवश्यक पर्छ भन्ने भावार्थ यो नाचमा
प्रस्तुत गरिन्छ ।
नवदुर्गा गणमा महेश्वरी देवीलाई मात्र शाकाहारी देवीको रूपमा प्रस्तुत
गरिएका छन् । सेतो रंग शान्तिको प्रतिक स्वरूप यिनलाई गङ्गाजस्तो पवित्र
भएर छुट्टै पहिचान भएकी देवीको रूपमा मानिएको छन् ।
बाराही नाच :
बाराही देवता घरको महिला भूमिका विशेषबारे नाच प्रदर्शन गरिन्छ ! सानैदेखिको बेल विवाह, गुफा राख्ने, सूर्यदर्शन (बार्हा पिकायेगु), बुहारीमा हुनुपर्ने व्यावहारिक ज्ञान आदि गतिविधिहरू प्रदर्शन गरिन्छ । बुहारीले सासुलाई गर्नुपर्ने आदर, सम्मान र शिष्टता आदि बाराही नाचमा प्रदर्शन गरिन्छ । साथै घरपरिवार नारीबाट नेतृत्व निभाउनुपर्ने व्यावहार पनि यसै नाचमा प्रदर्शन गरिन्छ ।
बाराही देवता घरको महिला भूमिका विशेषबारे नाच प्रदर्शन गरिन्छ ! सानैदेखिको बेल विवाह, गुफा राख्ने, सूर्यदर्शन (बार्हा पिकायेगु), बुहारीमा हुनुपर्ने व्यावहारिक ज्ञान आदि गतिविधिहरू प्रदर्शन गरिन्छ । बुहारीले सासुलाई गर्नुपर्ने आदर, सम्मान र शिष्टता आदि बाराही नाचमा प्रदर्शन गरिन्छ । साथै घरपरिवार नारीबाट नेतृत्व निभाउनुपर्ने व्यावहार पनि यसै नाचमा प्रदर्शन गरिन्छ ।
माछा मार्ने जात्रा :
सिम्ह दुम्हको माछा मार्ने नाच देखाइन्छ ! सिम्ह दुम्हको प्रतिकको रूपमा भीमसेन र द्रौपतिको रूपमा बाराही र कुमारी जोडीको रूपमा रहेका हुन्छन् । यस नाचमा दुम्ह पात्रले बालबालिकाहरूका गतिविधिहरू देखाइन्छ । दुम्हले भीमसेनको रूपमा भूमिका निभाउँछ । सिम्ह देवीले बालबालिकाहरूका क्रियाकलाप प्रदर्शन गर्ने गर्छ ! जात्रा हुँदा बाटोमा पैसा मागिरहने सिम्ह द्रौपदी देवीको भूमिका निभाउने गरिन्छ ! श्रीमान् श्रीमतीबीच हुने दाम्पत्य जीवनमा हुनुपर्ने सदाचार सिम्ह–दुम्ह ‘ङा’ लाकेगु जात्राबाट प्रदर्शन गरिन्छ ।
सिम्ह दुम्हको माछा मार्ने नाच देखाइन्छ ! सिम्ह दुम्हको प्रतिकको रूपमा भीमसेन र द्रौपतिको रूपमा बाराही र कुमारी जोडीको रूपमा रहेका हुन्छन् । यस नाचमा दुम्ह पात्रले बालबालिकाहरूका गतिविधिहरू देखाइन्छ । दुम्हले भीमसेनको रूपमा भूमिका निभाउँछ । सिम्ह देवीले बालबालिकाहरूका क्रियाकलाप प्रदर्शन गर्ने गर्छ ! जात्रा हुँदा बाटोमा पैसा मागिरहने सिम्ह द्रौपदी देवीको भूमिका निभाउने गरिन्छ ! श्रीमान् श्रीमतीबीच हुने दाम्पत्य जीवनमा हुनुपर्ने सदाचार सिम्ह–दुम्ह ‘ङा’ लाकेगु जात्राबाट प्रदर्शन गरिन्छ ।
महाकाली नाच :
महिषासुर दानव, नारीको क्रोध र सन्दर्भमा युद्धको भूमिका, तरवार नाच, पातालको नाच र तीन नेत्रको क्रोध नाच देखाइन्छ । महाकालीलाई यस देवगणमा सबैभन्दा क्रोधी देवीको रूपमा प्रस्तुत गरिन्छ । यस नाचमा नारीहरूको क्रोधबाट महिषासुरलाई स्वर्ग र पातालबाट खोजेर आफ्नो हतियारबाट वध गरेको नाच प्रदर्शन गरिन्छ । कुनै पनि जात्रामा आफूले कुनै बली नपाउँदा रिसाई फर्कने देवीको रूपमा देखाइन्छ । भैरबको अनुपस्थितिमा महाकाली देवीबाट पनि कार्य सञ्चालन हुन्छ भन्ने देखाइन्छ ।
महिषासुर दानव, नारीको क्रोध र सन्दर्भमा युद्धको भूमिका, तरवार नाच, पातालको नाच र तीन नेत्रको क्रोध नाच देखाइन्छ । महाकालीलाई यस देवगणमा सबैभन्दा क्रोधी देवीको रूपमा प्रस्तुत गरिन्छ । यस नाचमा नारीहरूको क्रोधबाट महिषासुरलाई स्वर्ग र पातालबाट खोजेर आफ्नो हतियारबाट वध गरेको नाच प्रदर्शन गरिन्छ । कुनै पनि जात्रामा आफूले कुनै बली नपाउँदा रिसाई फर्कने देवीको रूपमा देखाइन्छ । भैरबको अनुपस्थितिमा महाकाली देवीबाट पनि कार्य सञ्चालन हुन्छ भन्ने देखाइन्छ ।
श्वेत भैरबको खास्टो लुट्ने नाच :
मानव जीवनमा सरसफाई, महिलाहरूको श्रृङ्गार गर्ने विषयमा आधारित नाच देखाइन्छ ! महाकालीले महिषासुरको बध गरी सकेपछि रगताम्य महाकाली देवी आफ्नो वस्त्र सफा गरी रहेको बेला स्वेत भैरब भने सुन्दर नारीको नग्न शरीर हेर्दै जिस्किरहेको थिए ! आफूलाई लुकी छिपी हेरेर जिस्काएपछि महाकाली स्वेत भैरबसँग क्रोधित हुन्छ र स्वेत भैरबको खास्टो लुटेर लिन्छ ! भैरबले जति फकाए पनि महाकाली खास्टो फर्काउन मान्दै मान्दैन ! यस नाचमा श्वेत भैरबको खास्टो लुट्ने (गा त्वःकेगु) नाच प्रदर्शन देखाइन्छ ।
मानव जीवनमा सरसफाई, महिलाहरूको श्रृङ्गार गर्ने विषयमा आधारित नाच देखाइन्छ ! महाकालीले महिषासुरको बध गरी सकेपछि रगताम्य महाकाली देवी आफ्नो वस्त्र सफा गरी रहेको बेला स्वेत भैरब भने सुन्दर नारीको नग्न शरीर हेर्दै जिस्किरहेको थिए ! आफूलाई लुकी छिपी हेरेर जिस्काएपछि महाकाली स्वेत भैरबसँग क्रोधित हुन्छ र स्वेत भैरबको खास्टो लुटेर लिन्छ ! भैरबले जति फकाए पनि महाकाली खास्टो फर्काउन मान्दै मान्दैन ! यस नाचमा श्वेत भैरबको खास्टो लुट्ने (गा त्वःकेगु) नाच प्रदर्शन देखाइन्छ ।
खास्तो फिर्ता लिने नाच :
महाकालीलाई मनाउन भैरब बाटो–बाटोमा पैसा उठाउन थाल्छ र पैसा चढाएर मनाउन खोज्छ । क्रोधित महाकाली मान्दैन र भाले कुखुरा खाने इच्छा प्रकट गर्छ ! भैरबले त्यही पैसाले भाले कुखुरा किनेर महाकालीलाई चढाउँछ ! महाकालीले मुखबाट भालेको टाउको छुट्याई बली लिन्छ र भैरबले आफ्नो खास्टो फिर्ता पाउँछ ! यस कथालाई जीवन्त दिँदै नाच प्रदर्शन गरिन्छ । सिम्ह दुम्ह बालकुमारी स्वेत भैरब र महाकालीबीच विशेष पूजा गरी श्वेत भैरबको नाच देखाइन्छ ।
महाकालीलाई मनाउन भैरब बाटो–बाटोमा पैसा उठाउन थाल्छ र पैसा चढाएर मनाउन खोज्छ । क्रोधित महाकाली मान्दैन र भाले कुखुरा खाने इच्छा प्रकट गर्छ ! भैरबले त्यही पैसाले भाले कुखुरा किनेर महाकालीलाई चढाउँछ ! महाकालीले मुखबाट भालेको टाउको छुट्याई बली लिन्छ र भैरबले आफ्नो खास्टो फिर्ता पाउँछ ! यस कथालाई जीवन्त दिँदै नाच प्रदर्शन गरिन्छ । सिम्ह दुम्ह बालकुमारी स्वेत भैरब र महाकालीबीच विशेष पूजा गरी श्वेत भैरबको नाच देखाइन्छ ।
माछा मार्न शिक्षा दिने नाच :
सिम्ह दुम्ह आफ्नो मित छोरालाई शिक्षा दिई माछा मार्ने जात्रा सुरु गर्न पानी फाल्ने नाच देखाइन्छ । सिम्ह दुम्हको स–साना केटाकेटीपनको चकचके नाच जिद्दिपन ठूलाबडासँग जिस्किने नाच प्रदर्शन गरिन्छ । पछि श्वेत भैरबबाट माछा मार्ने जात्रा सुरु गर्न माछा राखेको बाँसको ढक्की बोक्दै माछा मार्ने जात्रा गरिन्छ । माछा मारेर मित छोराहरूलाई अगाडि बोलाई आफू एक्लैले मात्र माछा खान्छ र माछा खाने भाषाको बोलमा सिम्हले सराप दिने गर्छ ।
सिम्ह दुम्ह आफ्नो मित छोरालाई शिक्षा दिई माछा मार्ने जात्रा सुरु गर्न पानी फाल्ने नाच देखाइन्छ । सिम्ह दुम्हको स–साना केटाकेटीपनको चकचके नाच जिद्दिपन ठूलाबडासँग जिस्किने नाच प्रदर्शन गरिन्छ । पछि श्वेत भैरबबाट माछा मार्ने जात्रा सुरु गर्न माछा राखेको बाँसको ढक्की बोक्दै माछा मार्ने जात्रा गरिन्छ । माछा मारेर मित छोराहरूलाई अगाडि बोलाई आफू एक्लैले मात्र माछा खान्छ र माछा खाने भाषाको बोलमा सिम्हले सराप दिने गर्छ ।
श्वेत भैरबको पेट दुख्ने नाच :
श्वेत भैरबको पेट दुखेको नाच देखाइन्छ । छट्पटिरहेको बेला मित छोराहरू सिम्ह दुम्हकै सहयोगबाट क्षमा मागी आफ्नी श्रीमती बालकुमारी (इन्द्रायणी) बोलाई अक्षता (जाकि ह्वयेकेगु) गर्ने गराइन्छ र निको हुने नाच देखाइन्छ ! यसपछि श्वेत भैरब र इन्द्रायणीको मतिना (प्रेम) नाच प्रदर्शन गरिन्छ । आफ्नो लुगा धुन सिम्ह दुम्हको सहयोग मागिन्छ । लुगा धोइदिन्छु भनेर लिन्छन् र फालिदिन्छन् ! लुगा फाल्ने, जिस्क्याउने बानीबाट दिक्क भई मित छोराछोरीलाई गाली गरी आफैँले लुगा धुने नाच प्रदर्शन गरिन्छ ।
श्वेत भैरबको पेट दुखेको नाच देखाइन्छ । छट्पटिरहेको बेला मित छोराहरू सिम्ह दुम्हकै सहयोगबाट क्षमा मागी आफ्नी श्रीमती बालकुमारी (इन्द्रायणी) बोलाई अक्षता (जाकि ह्वयेकेगु) गर्ने गराइन्छ र निको हुने नाच देखाइन्छ ! यसपछि श्वेत भैरब र इन्द्रायणीको मतिना (प्रेम) नाच प्रदर्शन गरिन्छ । आफ्नो लुगा धुन सिम्ह दुम्हको सहयोग मागिन्छ । लुगा धोइदिन्छु भनेर लिन्छन् र फालिदिन्छन् ! लुगा फाल्ने, जिस्क्याउने बानीबाट दिक्क भई मित छोराछोरीलाई गाली गरी आफैँले लुगा धुने नाच प्रदर्शन गरिन्छ ।
समापन नाच :
श्वेत भैरबको छोटो नाच देखाइन्छ र माछा मार्ने जात्रा सम्पन्न गरिन्छ ।
त्यसलगत्तै पूर्ण सम्पूर्ण देवगणहरू अन्तिम देवगण नाच प्रदर्शन गरी स्थानीयबासीका हर्ष उल्लासका साथ बाजागाजा अगाडि राखेर जय काली ! जय बाराही ! लगायत नाराका साथै धुप, अगरबत्ति बाली देवगण मन्दिरसम्म पुर्याउने चलन छ ।
श्वेत भैरबको छोटो नाच देखाइन्छ र माछा मार्ने जात्रा सम्पन्न गरिन्छ ।
त्यसलगत्तै पूर्ण सम्पूर्ण देवगणहरू अन्तिम देवगण नाच प्रदर्शन गरी स्थानीयबासीका हर्ष उल्लासका साथ बाजागाजा अगाडि राखेर जय काली ! जय बाराही ! लगायत नाराका साथै धुप, अगरबत्ति बाली देवगण मन्दिरसम्म पुर्याउने चलन छ ।
श्रोत : नाचको सार माननीय श्री नारायणमान बिजुक्छेको लेखबाट ।
